81متنوّع‌ترى برخوردار است؛ چرا كه راه حج عثمانى تنها يك راه و آن هم راه رسمى بوده و امنيت كامل داشته است. ضمن اينكه مسلمانان عثمانى، سفر حج را صرفاً به ديدۀ دينى مى نگريستند و نياز چندانى به نوشتن سفرنامه احساس نمى‌كردند.
سفرنامههاى ايرانى نگاهى از بيرون به حج‌گزارى دولت عثمانى داشته و رفتار دولت عثمانى با حجاج را به خوبى نشان مى‌دادند. اين سفرنامه‌ها گاهى به اطلاعات مهم اما جزئى توجه داشتند كه از ديد دولت عثمانى دور ميماند و اين براى شناخت تاريخ حج‌گزارى دولت عثمانى اهميت بسيار دارد.
در سفرنامههاى دورۀ قاجار، راه شام و جبل كمتر و راه دريا و راه استانبول بيشتر مورد توجه واقع ميشود. علت توجه بيشتر به راه استانبول، اولاً ديدن پايتخت دولت عثمانى بود كه دروازۀ اروپا شمرده مى‌شد و دوماً ديدن سرزمين‌هايى مانند آذربايجان و گرجستانى كه مردمانش هنوز به ايران تعلق خاطر داشتند. ديدن قاهره كه يكى از مراكز مهم اسلامى بوده نيز دليل ديگر ترجيح دادن راه استانبول بوده است.
تغيير راهها و نبود امنيت در آنها و سختى‌هاى رفت و آمد از راه‌هاى غير رسمى، از مهمترين شكايات مطرح شدۀ ايرانيان در خاطراتشان است. اين سفرنامه‌ها علاوه بر ارزش و اهميتى كه امروز دارند، حتى در زمان خود نيز بسيار جالب بودند؛ چرا كه اطلاعات جزئى و دقيقى از راهها و معاملاتى كه حجاج انجام مى‌دادند، براى كسانيكه قصد حج داشتند، به دست مى‌داد. اينكه راه شام و استانبول كه تحت نظر دولت عثمانى بوده، هر دو، مورد استفادۀ ايرانيان واقع مى‌شد، باعث مى‌شود تا سفرنامههاى آنها براى بررسى چگونگى عملكرد دولت عثمانى در مواجهه با مقولۀ حج، ارزشى مضاعف بيابد.
آمار حجاج ايرانى در كاروان حج عثمانيان
ارائۀ آمار دقيق از حجاج ايرانى در كاروان‌هاى رسمى عثمانى، بدون استفاده از اسناد عثمانى، بسيار دشوار است؛ اما بر مبناى سفرنامههاى ايرانى نيز مى‌توان اطلاعات محدودى در اين زمينه يافت.