6
شماره هفتاد و يكم
اسرار و معارف
حج از نگاه صدر المتألهين
مرحوم صدرالمتألهين در «شواهد الربوبيه» - كه چكيدۀ حكمت متعاليۀ اوست - بحثى در بارۀ اسرار تكاليف الهى و اعمال عبادى مطرح مى‌كند و مى‌كوشد رموز اين عبادات را با لحنى فلسفى - عرفانى توضيح دهد.
وى ابتدا به فايده و اسرار طاعات، به گونه‌اى كلى - كه شامل تمام اعمال عبادى است - مى‌پردازد و در اشراق ششم ِ «شواهدالربوبيه» در بحثى با عنوان «اسرار عبادت» به گونه‌اى خاص مانند نماز، حج و. . . با آشنايان سلوك، به گفت‌وگو مى‌نشيند.
اين نوشتار، از ميان اعمال عبادى، مرورى دارد بر نظريۀ ايشان در بارۀ «رازهاى حج» :
انسان و جهان‌هاى سه‌گانه
صدرا در اشراق پنجمِ «شواهد الربوبيه فى‌المناهج السلوكيه» 1در سخنى كه با عنوان «مقدمه» آورده، مينويسد:
انسان داراى حقيقت جمعى است؛ زيرا با نگاه به موجودات عالم، درمى‌يابيم كه معادن و نباتات، تنها «وجود طبيعى» دارند، اما بعضى حيوانات فقط وجود طبيعى دارند و بعضى، علاوه بر آن، از وجود مثالى نيز برخوردارند. اين گروه، حيواناتى هستند كه به حدّ «نحيل» رسيده باشند و به دليل برخوردارى از اين ويژگى، در مقايسه با دو گروه ديگر، جامع‌ترند؛ يعنى هم واجد عالم طبيعت‌اند و هم عالم مثال.
اما ملائكه اگر جسمانى باشند، فقط وجود مثالى دارند و اگر روحانى باشند، فقط وجود عقلى؛ پس اين موجودات همه داراى يك وجودند و فقط بعضى از حيوانات دو وجود دارند.
اما انسان، هم داراى وجود طبيعى است، هم وجود مثالى و هم وجود عقلى؛ يعنى انسان هم، مانند عالم، مشتمل بر سه مرتبه است، با اين توضيح كه قوۀ عاقلۀ او به منزلۀ «عقل» عالم و قواى مادون و قواى حيوانيۀ او به منزلۀ «نفس» عالم و قواى نباتى و معدنى و جمادى او نيز به منزلۀ «طبيعت» عالم