1) . پيش از تاريخ 1281 ه‍-. ق. و 1864م. بود كه صرۀ همايونى از طريق دريا فرستاده مى‌شد. تنها نويسندگان دو سفرنامه در دورۀ قاجار از سرزمين دولت عثمانى عبور كرده‌اند: اعتمادالسلطنه كه در سال 1262ق. و امين الدوله كه در سال 1279ق. به حج رفتند. بعد از آن اوّلين سفرنامه‌اى كه در آن ذكر شده صرۀ همايون از طريق دريا فرستاده شد، سفرنامۀ فرهاد ميرزا معتمدالدوله بوده (مؤلف در 1292ق. از طريق استانبول به مكه رفت؛ بعد از فرهاد ميرزا، قرهگوزلو، ملك الكلام مجدى و فراهانى سفرنامههاى مفصلى نوشتند. بيشتر مؤلفانى كه از اين راه رفته‌اند، زبان تركى ميدانستند و گفتگوها و روابط خود و حاكمان عثمانى را در سفرنامه‌هايشان ذكركرده‌اند. (حسامالسلطنه ص68، گفتگوى معتمدالدوله و پادشاه عثمانى، سفرنامۀ معتمدالدوله، ص68، سفرنامه فرهاد ميرزا، ص212) متأسفانه ما سفرنامۀ ايرانى كه همراه كاروان حج رسمى عثمانيكه از استانبول به شام رفته باشد، در اختيار نداريم؛ ولى يك سفرنامه به زبان تركى توسط نگارنده به دست آمده كه متعلق به دورۀ پهلوى و به شكل منظوم مى‌باشد. به جز آن سفرنامه‌هاى ايرانى زيادى داريم كه نشان مى‌دهد حجاج از راه‌هاى شرقى آناتولى و راه خشكى كه به حلب ميرود به شام رفته و با قطار يا كاروان رسمى عثمانى به مدينه مى‌رفتند. البته راه ديگر رفتن به شام در اين سفرنامه‌ها رفتن از استانبول از طريق دريا به بيروت و سپس به شام ذكر شده است.

2) . تعامل عثمانيان و شرفاى مكه با حجاج ايرانى (اسرا دوغان، پايان نامۀ فوق ليسانس، چاپ نشده) ، ص17