78
كاروان‌هاى حج عثمانى به روايت سفرنامه‌هاى ايرانىِ دورۀ قاجار
اسرا دوغان
مقدمه
در دورۀ قاجار حجاج ايرانى ناگزير بودند با كاروان‌هاى رسمى عثمانى به حج بروند و دليل اين ضرورت نا امنى راه‌هاى ديگر بود؛ زيرا دولت عثمانى، تنها از راه رسمى حفاظت مى‌كرد و امنيت را در آن برقرار ميساخت. حجاج ايران از اركان اصلى اين كاروان بودند و ما در سفرنامه‌هاى نوشته شده در دورۀ قاجار، آگاهيهاى بسيار از چگونگى برگزارى مراسم حج به وسيلۀ دولت عثمانى به دست مى‌آوريم. گزارش‌هاى حج‌نامه‌نويسان اين دوران، اهميت بسيارى دارد؛ از آن جهت كه عملكرد دولت عثمانى در رابطه با حج را از چشم همسايگان ايرانى‌اش نشان مى‌دهد. در اين نوشته سير مطالب به گونه‌اى است كه خواننده بايد خود را در جاى حاجى بنشاند؛ حاجى كه باكاروان رسمى شام - كه متعلق به عثمانى بود - حركت كرده، سپس از شام به مدينه و از آنجا به مكه مى‌رسد.
پس از تسلط عثمانيان بر مصر، شام، عراق و حجازكه در اوايل قرن 16 ميلادى بود، ايرانيان براى رفتن به مكه و اداى فريضۀ حج ناچار به عبور از سرزمين‌هاى عثمانى و اقامت در آن بودند. سلاطين عثمانى نيز كه خود را خادم‌الحرمين و خليفۀ مسلمانان جهان ميشمردند، به عنوان ميزبان، براى حجاج ايرانى نيز مانند ديگر حجاج سرزمين‌هاى اسلامى، امنيت راه و امكان انجام فريضۀ حج فراهم مى‌كردند؛ زيرا عبادت حج در اصل ملغى كنندۀ هر نوع تمايز و تفاخر ميان مسلمانان بوده و هنگام انجام اين عبادت همۀ مسلمانان در يك نقطه با هم اشتراك نظر داشتند، كه آن همان توحيد بوده است.
بنابراين، حاكمان دو دولتِ رقيب و معارض؛ يعنى ايرانى و عثمانى، بايد براى انجام اين عبادت، اختلافات خود را كنار مى‌گذاشتند. حج، از آن رو حلقۀ اتصال ايران و عثمانى بودكه امكان ارتباط هر چه بيشتر دو دولت و ملت را فراهم ميآورد. به خصوص سفر