10فريضۀ حج از جهت مكان برگزارى، داراى ويژگى‌هاى خاصى است كه در هيچ يك از عبادات ديگر وجود ندارد و آن ويژگى‌ها عبارتند از:
الف) نخستين معبد و با ارزش‌ترين مكان در روى كرۀ زمين؛
ب) خانه خدا؛
ج) كانون توحيد؛
د) تجلى‌گاه نشانه‌هاى روشن الهى؛
ه) منطقه امن بين الملل؛
د) پناهگاه عمومى.
الف) نخستين معبد و با ارزش‌ترين مكان در روى زمين؛ إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ .44
قرآن كريم كعبه را به عنوان نخستين خانه توحيد و با سابقه‌ترين معبد عمومى در روى كره زمين معرفى نمود. هيچ معبدى پيش از كعبه مركز عبادت خدا نبوده است و كعبه به خاطر سابقه‌اش بر بيت المقدس ترجيح يافت و قبله جهانيان گرديد و خداوند اين سابقه را به عنوان مزيتى در پاسخ ايراد و طعن يهود در تغيير قبله ذكر مى‌نمايد؛ بر اساس شأن نزولى كه در كتب تفسيرى فريقين در ذيل آيۀ مباركه نقل شده، يهودى‌ها در برابر تغيير قبله، عكس العمل نشان دادند و گفتند: «
إنّ بيت المقدس أفضل من الكعبة و أحق بالاستقبال، و ذلك لأنّه وضع قبل الكعبة و هو أرض المحشر، و قبلة جملة الأنبياء » .45
در پاسخ به اين ايراد، آيۀ مذكور نازل شد كه كعبه به خاطر سابقه‌اش تقدم بر بيت المقدس دارد و قبل از كعبه هيچ معبدى در روى زمين وجود نداشت و الاّ اوّليت اين آيه باطل خواهد شد، و به تعبير حضرت آيت الله جوادى آملى ظاهر اطلاق آيه اين است كه كعبه اولين مسجد جهانى است كه هيچ پيامبرى غير از كعبه قبله نداشته است، از آنجا كه طبق آيات 31 و 58 و 59 مريم، همۀ انبيا سجده مى‌كردند و نماز داشتند ناچار به سمتى بوده، اگر بگوييم قبله غير از كعبه بوده با اطلاق آيه سازگارى ندارد.46
مراد از اوّليت
اقوال و توجيهات مختلفى نقل شده است: أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ ؛ «
هو أوّل مسجد وضع للعبادة في الأرض» ؛ «هو أوّل بيت ظهر على وجه الماء عند خلق السماء و الأرض» ؛ « أوّل بيت بناه آدم في الأرض» .
و اوّليت در فضل وشرف؛47 قدر متيقّن از اوّليت، با عنايت به سياق آيه و اطلاق آن و بعضى روايات، اوّليت در معبد عمومى و فضل و شرف خواهد بود، چراكه:
اولاً: اين آيه هم چنان كه اشاره شد در پاسخ به اعتراض يهود در مورد تغيير قبله نازل شد، از آنجا كه در اعتراض آنها، هم سبقت زمانى و هم فضل و شرف براى بيت المقدس ذكر شده بود، اين آيه هم كه در پاسخ آنها است لااقل هر دو را در بر خواهد داشت.
ثانياً: با عنايت به اين كه سياق در بيان مزاياى بيت الله است، پس مقصود اصلى از ذكر اوليت بيان فضيلت است و از آن جا كه صرف قدمت تاريخى دليل بر فضيلت چيزى نمى‌شود و نفاست و قداست به ارمغان نمى‌آورد، پس يك چيز ديگر هم بايد در كنار اين قدمت تاريخى باشد تا باعث ارزش شود و آن در اين‌جا معبد بودن است؛ چنان كه غالب مفسران، اعم از خاصه و عامه، در تفسير وُضِعَ لِلنَّاسِ گفته‌اند مراد وضع بيت براى عبادت مردم است؛48 زيرا كه وُضِعَ لِلنَّاسِ در مورد كعبه معانى غير از اين نخواهد داشت. مؤيد آن، روايتى است از على (ع) در فرموده است:
«. . . ولكنّه كان أوّل بيت وضع لعبادة الله»49