14اما از آنجاكه دليل برعدم وجوب تكليف، براى صبى وجود دارد؛ «. . . أَنَّ الْقَلَمَ يُرْفَعُ عَنْ ثَلاَثَةٍ؛ عَنِ الصَّبِيِّ حَتَّى يَحْتَلِمَ. . .» 5 پس حكم وجوب از صبى برداشته مى‌شود6 اما نسبت به برداشته شدن حكم استحباب و اباحه دليلى وجود ندارد، لذا ميتوان گفت كه اعمال عبادى صبى استحباب دارد.
نكته
در اين ميان، بايد به اين نكته توجه داشت كه ميان «واجب» بودن يك عمل و «صحت» آن، تلازمى وجود ندارد. نماز كه بر فرد بالغ واجب و مشروع است، صحيح نيز هست اما بر صبى، گرچه واجب نيست ولى مى‌تواند صحيح باشد؛ زيرا «بلوغ شرط وجوب است نه شرط صحت» .7 پس «عدم وجوب» ملازمتى با «عدم صحت» و عدم شرعيت ندارد. از اين رو است كه بسيارى از علما قائل به ملازمه ميان آن دو نيستند.
علامۀ حلّى، با اينكه قائل به عدم وجوب نماز بر صبى است، اما معقتد است نماز او شرعى است8 و اين شرعى بودن؛ يعنى صحيح بودن نماز او و حتى ابن فهد حلّى درباب روزۀ صبى تصريح ميكند بر صحت روزۀ او؛ «و يعتبر فى الرجل العقل و الاسلام. . . ولايصحّ من الصبىّ غير المميّز و يصحّ من الصبىّ المميّز» .9 صاحب جواهر نيز گفته است: بنا بر شرعيت نماِز صبى، هر شرطى كه براى نماز بالغ هست براى او نيز خواهد بود. پس زن نمى‌تواند مقدم بر او و يا در محازات او نماز بخواند.01 مرحوم نراقى نيز بر اين نكته تأكيد مى‌كند كه:
«لمنع خروج عبادات الصبيّ عن الشرعية بإطلاقها و إنّما هي خارجة عن الواجبة على نفسها» 11 عبادات صبى اگر چه واجب نيست اما شرعى است.
نكتۀ ديگر آنكه: تمرينى بودنِ نماز صبى، ملازمتى با عدم صحت نمازش ندارد. نماز او در عين تمرينى بودن، ميتواند مشروع و صحيح نيز باشد.
مرحوم علامۀ حلّى اين دقت را چنين بيان مى‌كند: «الصبيّ لايجب عليه الصلاة ما لم يبلغ، لكن يستحب تمرينه بفعلها. . . و هل صلاته شرعية معتدٌ بها؟ المشهور ذلك» . 21
مطلب ديگر آنكه كلمۀ «مشروع» دراصطلاح فقها، علاوه بر «جواز» ، به معناى «استحباب» نيز آمده است. صاحب حدائق به نقل از ذكرى در مورد كودكيكه هنگام نماز سلام كند و افرادى جواب او را بدهند، آيا بر خود مصلّى هم جايز است جواب سلام او را بدهد؟ گفته است
: «لم يضرّ لأنّه مشروع في الجمله، ثم توقف على الإستحباب من شرعيته خارج الصلاة مستحباً» 31 صاحب عروه مى‌گويد:
«يستحبّ تمرينه علي كلّ عباده و الأقوى مشروعية عباداته» 41 عبادات صبى گرچه تمرينى است، ولى مشروع است. مرحوم نراقى نيز در بحث «حج الصبى» قائل به استحباب حج صبى شده است.51
نتيجه اينكه: اعمال عبادى صبى، با اينكه بر او واجب نيست اما صحيح و شرعى است و مى‌تواند ثواب برآن مترتب شود و در همان حال تمرين نيز باشد.
حج بر صبى واجب نيست
آيات فراوانى دربارۀ شرايط، اعمال و احكام حج وجود دارد61 كه اطلاق برخى از آنها، شامل صبى نيز مى‌شود. ( وَ لله ِعَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلاً ) .71
اطلاق وجوب دراين آيه، علاوه بر مكلّفين، شامل افراد نابالغ هم مى‌شود و روايتى نيز بر اين مطلب دلالت مى‌كند:
«الحج على الناس جميعاً صغارهم و كبارهم» 81 اما به دلايل خاص، از جمله شرطيت بلوغ در وجوب تكليف، افراد نابالغ از اطلاق آيه و حديث خارج مى‌شوند و اجماع علما و فقها نيز مؤيد اين مطلب است.
فاضل هندى گويد: چون صبى هنوز بالغ نشده، لذا حج بر او واجب نيست و اگر حجى هم بهجا آورد، از باب تمرين خواهد بود و بر اين سخن دو دليل اقامه مى‌كند؛ يكى اجماع علما و ديگرى روايات. 91
مرحوم نراقى نيز گفته است: يكى از شرايط وجوب حج، بلوغ و عقل است. پس بر صبى حج واجب نيست. ايشان به اجماع و حديث رفع القلم تمسك مى‌كنند.02
شهيد اول هم بر اين مطلب تأكيد ورزيده كه چون صبى شرط وجوب حج؛ يعنى بلوغ را ندارد، پس حج براو واجب نخواهد بود.12