13
مقدمه
علماى مسلمان بهخصوص دانشمندان شيعه، از گذشته تا كنون، كتابهاى زيادى دربارۀ مسائل گوناگون اسلامى تأليف كرده و يكى از مسائلى كه بهطور ويژه به آن پرداخته‌اند، مسألۀ فقه است. آنان بر اين عقيده پاى فشردهاند كه فقه اسلامى بهخصوص فقه شيعى، از پويا بوده و ايستا نيست و در هر عصر و مصرى آماده پاسخگويى است. فقهاى شيعه به تبيين فقه در ابواب مختلف؛ از طهارت تا ديات پرداخته و در اين باره قلمها زده‌اند.
ازمسائلى كه در ابواب مختلف فقه به آن بذل توجه شده، اعمالى است كه به اطفال و صبيان مربوط مى‌شود. فقه شيعه از اين جهت از گستردگى ويژه برخوردار بوده و مسائل و احكام كودكان را بهطور مفصل بيان كرده است.
روشن است كه در اين راه، با مشكلاتى نيز مواجه بودهاند و مشكلى كه در اين باب خود را نمايانده، نبود كتاب مستقل در اين زمينه است.
تا كنون كتاب جامعى كه محتوى تمام مسائل فقهى مربوط به صغار و اطفال باشد تأليف نشده و احكام صبيان تنها در ذيل مباحث متفرقه بيان گرديده و كسى آنها را بهطور جداگانه و در كتاب مستقل گردآورى نكرده است تا دسترسى به آنها آسان باشد. تنها كتابى كه نگارنده در اين زمينه يافته، كتاب «موسوعة احكام الأطفال و أدلّتها» است كه به دست گروهى از نويسندگان، با اشراف حضرت آيت الله العظمى فاضل لنكرانى \ تأليف شده است. كتاب ياد شده نيز گرچه جامع و كامل نيست اما در نوع خود، كم نظير ميباشد. همچنين مقاله‌اى در فصلنامۀ «ميقات حج» دربارۀ حج الصبيان آمده است.
همين اندك بودن كتب فقهى در باب «احكام حج الصبى» ، كار تحقيق و پژوهش را دشوار مى‌كند، اما با لطف الهى و توجهات كريمۀ اهل بيت (عليهم السلام) بر مشكلات فائق آمده و توانستم مقاله‌اى هر چند مختصر سامان دهم.
در اين نوشته ابتدا بهطور گذرا مشروعيت عبادات صبى و كودك را بيان كرده، آنگاه به بحث در باب مشروعيت اعمال او در حج پرداختهايم.
چند نكته:
1. تنها به آرا و نظريات فقهاى شيعه پرداخته و از فقه اهل سنت سخنى به ميان نياوردهايم؛ زيرا هدف ما مقايسۀ فقه شيعه با فقه سنى نبوده است.
2. تنها به آرا و نظريات فقهاى مشهور شيعه بسنده نكرده و از آراى معاصرين و متأخرين نيز بهره‌هاى فراوان بردهايم.
3. نشانيها را در پانوشت به اختصار بيان كرده و در فهرست منابع، به صورت جامع و كامل آوردهايم.
4. به رواياتى كه از جهت سند بررسى نشده‌اند، استناد كردهايم، ليكن در حين بحث، به بررسى اسناد آن نپردختهايم.
5. هدف ما در اين نوشتار بررسى تمام اعمال حج كودكان نبوده و تنها به برخى از اعمال و مسائل آن اشاره كردهايم.
عبادات صبى
مشروعيت عبادات صبى
از شرايطى كه در انجام هر تكليف، وجود آن ضرورى است، «بلوغ» است. تا فردى به بلوغ نرسد، تكليفى ندارد. روشن است كه در كودكان نيز اين شرط، مانع از وجوب اعمال نسبت به آنها است.
در عبادات صبى و كودك، بحث دراين است كه آيا عبادات او مشروع است؟ يعنى مى‌تواند آنها را به قصد امتثال بهجا آورد يا مشروع نبوده و نمى‌تواند آنها را به قصد امتثال امر الهى انجام دهد؟1
مشهور فقها بر اين عقيدهاند كه اعمال صبى، داراى مصلحت بوده، استحباب نيز دارد وتنها تمرين و آمادهسازى نيست. عمده دليل آنها، اطلاقات و عمومات آيات قرآن كريم است كه شامل افراد بالغ و نابالغ - هر دو- ميشود:2
آيۀ كريمۀ: « أَقيمُوا الصلاة »3 بهطور مطلق، بيان مى‌كند كه همه بايد نماز بخوانند؛ چه بالغ و چه غير بالغ و نيز عموم آيۀ: ( فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْه . . .)4 شامل افراد نابالغ هم مى‌شود.