35
راه حج حلب تا مكۀ مكرمه در دورۀ مماليك، بر اساس ارجوزۀ ابن جابر اندلسى (قرن هشتم هجرى)1
ابو جعفر اصفهانى
حلب در شمال شرق دمشق، محلى است كه در ايام حج، كاروانهاى زيادى از آن عبور ميكردند. بسيارى از ايرانيان، كه از راه فرات به حج مى‌رفتند، مسير شمال عراق را طيكرده، به حلب ميرسيدند و از آنجا همراه ديگر حجاج، به شام آمده و با كاروان شام به حج ميرفتند. در بارۀ راه فرات، در جاى ديگر توضيح دادهايم.
شاعرى به نام شمس الدين محمد بن احمد، على بن جابر اندلسى، كه در سال 698 ق/ 1299م بهدنيا آمد و از سال 743 در حلب مقيم شد، از اين مسير به حج آمد و ارجوزه‌اى به شعر، در وصف اين راه تا مدينۀ منوره سرود. وى در سال 780 درگذشت.
طبيعى است بخشى از راه، كه راه شام تا مدينه است، در بسيارى از گزارشها توصيف گرديده، اما با اين حال، به اختصار گزارش اين شاعر را با برخى از نكات آن ميآوريم. مهم آن است كه وى بارها از حلب به حج مشرف شده و بنا بر اين، اطلاعات وافى وكافى در بارۀ مسير حج داشته است.
وى در اين قصيدۀ بلندِِ خود، منازل حجاج را از آغاز تا مكۀ مكرمه بيان كرده است. «بيره» نخستين منزل پيش از حلب است كه وى مدتى در آنجا مستقر ميشود.
اين شعر بيانگر راه حج، از دهۀ شصت يا هفتاد قرن هشتم هجرى است؛ دورهاى كه مماليك در اوج شكوه و عظمت تمدنى خود بودند. به همين ترتيب امر حج هم به خوبى و با امنيت كامل برگزار مى شد.
وى در مرحلۀ نخست، از بيره تا حلب را بحث كرده و سپس از اجتماع حجاج در حلب و آماده شدن براى حركت گزارش ميكند. او هفده روز در حلب بوده و اين نشان ميدهد كه تا چه مقدار براى مقدمات كار، تمهيدات انديشيده ميشده است.
اما مسير كوتاه اول، كه از بيره به حلب بوده است. وى در نخستين گام از وداع ياران سخن گفته و عبور از فرات و اجتماع مردم در حاشيۀ آن، كه براى بدرقۀ زائران جمع شده بودند. به مناسبت، وصفى از فرات به دست داده است.
حركت، در آخرين روزهاى ماه شعبان.
منزل بعدى در كنار نهر ساجور بوده كه زيبايى خيره كنندهاى داشته ونگاه به آن بسيار سرورآفرين بوده است.
و كان على الساجور بعد مُبيتنا
فلله ما أبهى و أبهجه نهرا
منزل بعدى مدينة الباب است كه كاروان اندكى در آنجا استراحت كرده و سپس به سوى حلب به راه ميافتد.
در اين وقت به حلب مى رسد و از خاطرات گذشتۀ خود، كه درآنجا بوده، ياد مى كند؛ خاطراتى كه به هيچ روى نميتواند آنها را به فراموشى بسپارد.
پس از اقامت هفده روزه در حلب، كاروان حركت كرده، به سمت حماة مى رود. فاصلۀ راه حلب تا حماة سه روز به طول مى انجامد. وى در راه، باغات و نهرهاى زيبايى مى بيند و به وصف فضاى سبز اطراف آن مى پردازد.