25است، پس مراد از مسجد الحرام مكه است. ¹2. در آيات ديگر نيز مسجد الحرام اطلاق بر مكه شده، مانند آيۀ:

سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى. ²

اين آيه، صراحت دارد كه آغاز معراج از مسجد الحرام بوده، در حالى‌كه در تاريخ و بعضى از روايات آمده است كه محلّ معراج، خانۀ خديجه يا خانۀ امّ هانى يا شعب ابى‌طالب بوده است. بنابراين، مى‌توان گفت منظور از مسجد الحرام در اين آيه، شهر مكّه است. ³در مقابل اين قول، گروه ديگرى از مفسران گفته‌اند: مراد از «سواء» ، سواء در عبادت و انجام مراسم حج است و هيچ‌كس حق مزاحمت به ديگرى در امور حج و عبادت را ندارد.

قال صلى الله عليه و آله: «يا بني عبد مناف، من ولي منكم من أمر النّاس شيئاً، فلا يمنعن أحداً طاف بهذا البيت و صلّى فيه أي وقت شاء في ليل أو نهار» . ⁴بنابراين قول، مراد از مسجد الحرام، خودِ مسجد است و طبق اين نظريه، خريد و فروش و اجارۀ خانه‌هاى مكه جايز خواهد شد؛ لقوله صلى الله عليه و آله: «و هل ترك لنا عقيل من ربع ( من دار)» ⁵همانگونه كه نقل شده؛ «قد اشترى عمر بن خطّاب دار السجن» . ⁶اما آنچه كه ابتدا به نظر مى‌رسد اين است كه قدر متيقّن از سواء، سواء در عبادت و اجراى مراسم حج است كه سياق آيه و ظاهر لفظ مسجد الحرام آن را تأييد مى‌كند؛ زيرا صدر آيه مربوط به صدّ از سبيل اللّٰه و صدّ از مسجد الحرام است و اين با عبادت سازگارى دارد، نه صرف سكنى گزيدن در مكه. به علاوه، لفظ مسجد الحرام حقيقت در خود مسجد است و دليلى نداريم كه از ظاهر آيه دست برداريم، چراكه آغاز معراج از بيرون مسجد الحرام، مسلّم نيست بلكه محتمل است كه از خود مسجد آغاز شده باشد و يا به گفتۀ مرحوم صاحب جواهر، از منزل امّ هانى به مسجد الحرام رفت و از آنجا به مسجد الاقصى سير نمود ⁷و از سوى ديگر، اين احتمال وجود دارد كه مراد از عاكف، ملازم مسجد يا مجاور در مسجد باشد؛ به‌طورى كه براى او امكان داشته باشد كه هر وقت خواست به راحتى به آنجا برود. ⁸مؤيد ديگر اين‌كه، خانۀ خدا عتيق است؛ از اين رو، ملك كسى نمى‌شود و خداوند متعال آن را براى عبادت همه مردم قرار داده است؛ إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ؛ يعنى «وضع لعبادة الناس» و يا در موارد ديگر فرمود: وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ. ⁹قِيَاماً لِلنَّاسِ. ¹⁰و. . . و سياق اين آيات با آيۀ مورد بحث؛ ( جَعَلْنٰاهُ لِلنّٰاسِ ) سازگارى دارد اما با