51
تحقيق خانم حفيظى در دائرة المعارف بزرگ اسلامى
در دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، تحقيق و پژوهش جامعى در مورد شخصيت و نوشته‌هاى ابن‌عطاءاللّٰه انجام شده كه قسمت‌هايى از آن را مى‌آوريم:
ابوالعباس (ابوالفضل) تاج‌الدين احمدبن محمدبن عبدالكريم سكندرى جذامى، ملقّب به شيخ كبير، عارفِ شاعرِ نحوىِ محدثِ مفسّر و فقيهِ مالكى و از مشايخ بزرگ طريقت شاذليه. تاريخ ولادتش دانسته نيست. از پاره‌اى اشارات ابن عطاء بر مى‌آيد كه جدّش عبدالكريم در صوفيه به ديدۀ انكار مى‌نگريسته است و در مورد خودِ ابن عطا آمده كه در ابتدا، آشنايىِ درستى با تعاليم شاذليه نداشته و با ايشان به مخالفت مى‌پرداخته است. ابن عطا در اوانِ جوانى، فقيهى معروف شد و در همين هنگام بود كه با صوفيان، خاصّه اصحاب ابوالعباس مرسى به مجادله مى‌پرداخت و امورى را به ايشان نسبت مى‌داد كه به زعم وى با ظاهر شرع ناسازگار بود. اما او خود در دوره‌هاى بعد، مى‌گويد كه مخالفتش با مرسى پايه و اساس استوارى نداشته، از همين روى، بر آن شده كه براى درك حقيقت، خود به مجلس مرسى رود و از نزديك سخنان او را بشنود. مرسى در آن مجلس، از انفاسى كه شارع بدانها امر كرده؛ يعنى اسلام، ايمان و احسان سخن مى‌گفت و آنها را همان شريعت حقيقت و تحقيق مى‌دانست. ابن عطاءاللّٰه كه سخت تحت تأثير اين مجلس قرار گرفت، در بازگشت، به خلوت پناه برد. پس بر آن شد كه ديگربار به نزد مرسى رود و اين بار حالات و احساسات قلبى خويش را آشكارا بيان كند. نخستين تعليمات مرسى به او در واقع همان اصول اوليۀ طريقۀ شاذليه بود. چندى بعد، ابن عطاءاللّٰه به قاهره رفت و در قاهره به تدريس علوم دينى و تعليم تصوّف همت گماشت.
برخى از بزرگ‌ترين علماى آن عصر نيز در مجلس درس او حاضر مى‌شدند؛ من‌جمله تقى الدين سُبكى پدر تاج‌الدين سبكى. احتمالاً به همين سبب تاج‌الدين در طبقات الشافعيۀ خود ابن عطاءاللّٰه را شافعى مذهب خوانده، گرچه مالكى بودنِ وى را نيز محتمل دانسته است. از نكات مهم زندگىِ او، دفاع وى از ابن عربى در برابر ابن تيميه است كه به همين منظور به همراه 500 نفر بر دارالاماره اجتماع كرده و از ابن تيميه به جهت اهانت به مشايخشان، خصوصاً ابن عربى، شكايت كردند. بسيارى از منابع كراماتى به او نسبت داده‌اند و مقبره‌اش، هم‌اكنون نيز برپاست و زيارتگاه مردم است. 1