63فقهى تا سه سدۀ پيش خبرى نيست و گويا حاجيان شيعه همزمان با سنّيان مناسك حج را انجام مى‌داده‌اند؛ همچنان‌كه در عصر ائمۀ معصومين عليهم السلام و از اواخر دورۀ صفوى به اين سو، به علل گوناگون، اختلاف در ثبوت هلال ذى‌حجه ميان شيعه و سنّى مطرح شد كه نمونه‌هايى از آن گذشت و معمولاً در صورتى كه حجّاج نمى‌توانستند به تشخيص خود عمل كنند همراه سنّيان وقوف به عرفات و ساير اعمال را انجام مى‌دادند، حتى در صورت تقيه و ترس، سخنى از اِجزاء و صحّت حج نبود، بلكه با عمرۀ مفرده و هدى از احرام خارج مى‌شدند و حج از آنان فوت مى‌شد.
در كتب فقهىِ استدلالى متأخران، ظاهراً نخست بار صاحب «جواهر» (م1366) از اِجزاء و صحت حج - طبق ثبوت هلال ذى‌حجه نزد قضاة عامّه - سخن گفته است كه پس از اين، نقل خواهم كرد. بارى در «مناسك حجّ» شيخ انصارى (م 1281) كه فقيهان بسيارى بر آن حاشيه دارند، مى‌خوانيم:
«هر گاه در پيش قاضى عامّه، هلال ثابت شود و حكم كند و در پيش شيعه شرعاً ثابت نشده باشد، لهذا روز عرفه نزد عامّه، روز هشتم باشد در پيش شيعه؛ پس اگر ممكن است مخالفت ايشان در بيرون رفتن به سوى عرفات - كه روز خروج ايشان است از مكّه - يا ممكن باشد ماندنِ شب آن روز در عرفات تا فردا - كه روز عرفه است - يا رفتن و برگشتن فردا پيش از غروب آفتاب، به جهت ادراك وقوف اختيارى عرفه، يا بعد از غروب آفتاب به جهت ادراك اضطرارى آن، اگر متمكّن شود از مراجعت قبل از آن؛ پس واجب است كه چنين كند تا ادراك وقوف اختيارى يا اضطرارى‌نمايد، ازآنجا [ يعنى عرفات ] به مشعر رفته ادراك آن نيز نمايد و اعمال روز عيد را در منا به عمل آورد [ اگرچه‌به نظر عامه روز يازدهم است ] .
و اگر ممكن نشود ادراك وقوف عرفه اصلاً؛ پس اگر ممكن است ادراك وقوف مشعرالحرام، پس آن نيز كفايت مى‌كند و حج او صحيح است، والاّ حجّ او در آن سال فاسد خواهد بود.
الحاصل، تقيّه در اين مقام، مصحِّح عمل نمى‌شود على الأحوط الأقوى. واللّٰه العالم.» 1