38عارف الهى مرحوم حاج سيد هاشم حداد، در خاطرات و حالات خود از حج فرمودند:
«رمى جمرۀ عقبه، بالأخص خيلى براى من جالب بود؛ چون در جمرۀ اولى و جمرۀ وسطى انسان رو به قبله مى‌ايستد و رمى مى‌كند؛ يعنى با توجّه و استقبال كعبه، انسان شيطان را مى‌زند و مى‌راند. اما در جمرۀ عقبه كه بايد انسان پشت به قبله كند و رمى نمايد، اين چه معنا دارد؟ معنى آن، عين توحيد است؛ يعنى آن كعبه‌اى را كه من تا به حال با اين نفس خود، بدان توجّه مى‌نمودم، آن را اكنون پشت سر گذاره و با توجّه به اصل توحيد - كه داراى جهت و سمتى نيست و با نفسى كه از آن نفس بيرون آمده و توجّه بدان سو ندارد - مى‌خواهم شيطان را رمى كنم. . .» . 1
به راستى حكمت و فلسفۀ اصلىِ «حج» ، توحيد و معرفةاللّٰه است؛ يعنى حج‌گزاران بايد در حج شناخت و علم خود را دربارۀ صفات و اسماى الهى زياد كنند، با دقت و انديشه در اعمال و اركان حج، هر چه بيشتر با آيات و نشانه‌هاى او آشنا شوند.
امام خمينى، اين عارف كبير، حكمت اصلى حج را توحيد و تنزيه مى‌داند كه با عمل دقيق به دستورات عبادىِ حج حاصل مى‌شود:
«در مراتب معنوى حج، كه سرمايۀ حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مى‌نمايد؛ حاصل نخواهد شد، مگر آنكه دستورات عبادى حج، به‌طور شايسته و مو به مو عمل شود. . . لبّيك‌هاى شما جواب دعوت حقّ تعالى باشد و خود را محرم براى وصول به آستانۀ محضر حق تعالى نماييد.» 2
دو - انس و تقرّب (لقاى الهى)
حج، موقعيتى شكوهمند و فرصتى كم‌نظير براى انس و دلدادگى به محبوب حقيقى و تقرّب و نزديكى به ساحت قدسى او است. وارستن از غير و رسيدن به دوست و لقاى فرحناك او، حكمت حكيمانۀ حج است و رستگار و سعادتمند كسى است كه غير را