63خلاف قانون شرعيه اصلا چيزى مطالبه نشود. . . و از شام شريف الى حرمين محترمين و از آن جا الى شام شريف، از جانب امين صُرّه همايون نيز نظارت حال ايشان شود و خلاف شرايط به هيچ وجه واقع نگردد و در حمايت ايشان همّت نمايند. . . و از مخدّرات حرم شاهى وحرم‌هاى شاهزادگان عظام و ساير اكابر دولت بهيّۀ ايران كه به مكّۀ معظّمه وعتبات عاليات مى‌روند، فراخور مرتبۀ ايشان حرمت و اعزاز شود. ¹طبيعى بود كه حفظ جان ايرانى‌ها در مملكت عثمانى بر عهدۀ اين دولت بود و دولت عثمانى نيز اختيار امور حجاز را به شريف واگذار كرده بود. اين در حالى بود كه شريف نيز قادر به مقابلۀ كامل با اعراب بدوى نبود و هر سال، مصيبت‌هاى فراوانى بر زائران ايرانى وارد مى‌گرديد. اين مسأله سبب مى‌شد تا زائران ايرانى دولت عثمانى را مقصّر بدانند و از سفير ايران در استانبول انتظار آن را داشته باشند تا نسبت به اين رخدادها، پى‌گير باشد. ²شمار حجاج ايرانى در قياس با شمار كلّ حجاج، اندك به نظر آمده و با توجه به آمارهاى حدسى موجود، از پنج تا هفت يا هشت درصد بوده است. از نظر رقم، شمار حاجيان ايرانى در سال 1302 سه هزار و اندى بوده است. اين در حالى است كه سال هاى پيش از آن، اين رقم تا هشت هزار نفر مى‌رسيده است.

در سال 1322 شمار حجاج ايرانى بسيار اندك بوده است. به نوشتۀ ميرزا داود:

«حاج ايران خيلى كم است، هزار و دويست نفر به سياهه آمده است» . ³بنابر اين بايد نوسان شمار حجاج ايرانى را در سال هاى سخت و راحت بين هزار تا هشت هزار نفر دانست. ⁴البته، به لحاظ مذهبى، بايد شيعيانى را نيز كه از عراق يا جبل عامل مى‌آمدند، در نظر آورد. در مواقع حساس، اينان نيز در كنار شيعيان عجم بودند.

راه‌هاى سفر حج و دشوارى‌هاى آن

ايرانى‌ها براى رفتن به حج، مى‌توانستند يكى از چهار راه موجود را انتخاب كنند. تصميم‌گيرى براى انتخاب راه بسته به چند نكته بود؛ نخست: اوضاع و احوال كلى راه و اخبار مربوط به امنيت آن، دوم: داشتن زمان مناسب براى انتخاب راه دور و نزديك، سوم: محل