77 لكن شيطانين قد نزلا به و لكلّ شيطان شهاب ثاقب

بايد گفت كه اين حضور ادامه داشته و هيچگاه قطع نشده است.

اما از دورۀ مورد بحث مؤلف، نقلى از سيدنعمةالله جزايرى داريم. وى مى‌نويسد: در سال 1095 به حج مشرف شده و به مدينه رفتم. در آن‌جا شيعيان را ديدم كه بدون تقيه به زيارت بقيع مى‌روند. يكى از ساكنان مدينه به من گفت كه سال پيش علماى مدينه به تفتيش كتبى كه در خزانۀ بقيع بود رفته و نسخه‌اى از المزار شيخ مفيد را يافتند كه در آن بر خلفا لعن شده بود. كتاب را نزد قاضى آورده و از او خواستند كه اجازه دهد قبۀ امامان را تخريب كنند. قاضى نپذيرفت و كار شكايت به استانبول كشيد كه البته خواستۀ آنها مقبول نيفتاد. ¹تشيع در جبل عامل

با تسلط دولت عثمانى، جامعۀ كهن شيعه، در آغاز يك راه طولانى رشد فرهنگى قرار گرفت و اين على رغم ناثباتى‌هاى منطقه‌اى بود كه در اين سرزمين وجود داشت.

در حالى كه منابع اقتصادى، ثروت و قدرت نظامى در دستان رؤساى محلى بود، برخى از آن‌ها شيعى بودند، مانند على الصغير در جبل، حرفوش در بعلبك و كرح نوح در درۀ بقاع. در اين مناطق، تعليم و تربيت در انحصار چند خانواده از علما و فقها بود كه مرتب ازدواجهاى داخلى داشته و مناصب از پدر به فرزند منتقل مى‌شد. اين خاندانهاكه به عنوان شيخ روستا و راهنمايان مذهبى عمل مى‌كردند، بر پيروانشان نفوذ داشتند، اما نتوانستند تشكيلات مذهبى منظمى به وجود آورند. در بيشتر اوقات، حتى عالمان برجسته، مجبور بودند تا ضروريات زندگى خويش را خود تأمين كنند. ²برآمدن سلسلۀ صفوى، به طور طبيعى، تأثير زيادى بر جامعۀ شيعه گذاشت. على بن عبدالعال كركى (م 940 / 34 - 1533) از نخستين كسانى بود كه دعوت شاه اسماعيل را