49شگفت اين كه معلوم نيست نظر ابن ادريس از كجاى اين صحيحه استفاده مى‌شود! بلكه اين صحيحه مطابق با آن نظر است كه حقيقت احرام همان تلبيه است.

در هر حال نكته‌اى كه تذكر آن ضرور است آن است كه اين نظريه را پيش از ابن ادريس، ابن براج در جواهر و مهذب و پيش از آنان جناب شيخ طوسى آورده است و خود ابن ادريس در پايان كلامش به صراحت اين نكته را آورد. اما شايد چون شيخ انظار مختلفى در تهذيب، مبسوط، و الجُمَل والعقود دارد، از انتساب اين نظر به ايشان پرهيز كرده‌اند.

در پاسخ چنين حدسى - كه البته قوى است - بايد گفت كتاب «خلاف» پس از نهايه و مبسوط و تهذيب و استبصار نوشته شده است، گرچه تبيان آخرين كتاب شيخ است ¹و شگفت است كه مرحوم آقا بزرگ تهرانى در رساله‌اى تأليف نهايه را پس از تبيان دانسته است. ²و شايد با توجه به اين نكته بوده است كه جناب ابن ادريس اين نظر را به شيخ نسبت داده و به اقوال ديگر وى اشارتى نكرده است. علاوه بر اين كه سخن شيخ در خلاف، در تعريف «احرام» بسى روشن است. برخلاف نظر ايشان در ساير كتابهايش كه تا اين حدّ روشن نيست.

3 - احرام همان نيّت است

اين نظريه نيز طرفدارانى دارد، شيخ در مبسوط، ³آيةاللّٰه مرحوم محقق داماد در كتاب الحج، ⁴شهيد اوّل در خلاصةالاعتبار و به يك معنا شهيد اوّل در غايةالمراد ⁵و شهيد ثانى در حاشيۀ بر آن ⁶و نيز در مسالك ⁷طرفدار همين قولند. و جناب شيخ انصارى ضمن طرفدارى از آن، اين نظر را به مشهور فقها نسبت مى‌دهد. ⁸و اين نظر چون بحث و بررسى فراوانى مى‌طلبد و از مهمترين اقوال است، پس از نقل ساير اقوال بدان مى‌پردازيم.

اجمالاً اين نظريه شواهد و دلايلى از روايات دارد و متقابلاً مخالفانى كه ادله‌اى بر بطلان آن دارند، كه ضرور است بررسى دقيق‌تر آن.

4 - توطين نفس بر ترك محرمات (آماده‌سازى)

اين نظر شهيد اوّل و ثانى و برخى از معاصران است.

بسيار بجا و شايسته است در آغاز بر روح فقيه بلندآوازۀ شيعى جناب شهيد اوّل درود و رحمت فرستيم. چه، آن شهيد فرزانه - طبق تتبّع اين حقير - نخستين فقيهى است كه