20نظر مى‌گذرانيم. نخست بنگريم كه خود قرآن، از «منافع» چه مقصدى را مى‌خواهد؟ موارد كاربرد اين واژه بيانگر اين است كه منافع، شامل منافع مادى و معنوى، و دنيوى و اخروى مى‌باشد. اما حقيقت منفعت و خير پايدار، در جهان بازپسين است و منافع مادى نيز بايد متضمن سود معنوى باشد تا خير و منفعت به حساب آيد.
قرآن كريم در خصوص «منافع مادى» آياتى دارد؛ از جمله در بيان منافع آهن در سوره حديد مى‌فرمايد: «و أنزلنا الحديد فيه بأس شديد و منافع للنّاس» 1و بديهى است كه منافع آهن، منافع مادّى است و در مورد منافع كشتى‌هايى كه در دريا شناورند مى‌فرمايد: «والفلك الّتى تجرى فى البحر بما ينفع الناس.» 2
همچنانكه در برخى آيات ديگر، از منافع معنوى، هدايت و سعادت آخرت كه در پرتو ايمان و فضائل بدست مى‌آيد، سخن مى‌گويد نظير آيه: «هذا يوم ينفع‌الصادقين صدقهم» 3و آيه «فذكّر اِنْ نفعت الذكرى» 4اما نكته‌اى كه نبايد پوشيده بماند اين است كه اساساً هدف خلقت انسان و امكاناتى كه جهت منفعت و مصلحت او آفريده شده، همانا رسانيدن انسان به كمال جاودانگى و وصول به مقام قرب و شهود حق تعالى است و ديگر اهداف، مقدمه و وسيله‌اى هستند كه در تحقق هدف اقصى، ايفاى نقش مى‌كنند. از اينرو قرآن كريم با تذكر نعمت‌هاى الهى و سودرسانى آنها به انسان، در خوردن و آشاميدن، آن را به شكر و سپاس خداوند مقرون ساخته و كسانى را كه ناسپاسى كنند، مورد عتاب و نكوهش قرار مى‌دهد:
«و لهم فيها منافع و مشارب أفلا يشكرون» 5
بدينسان بايد نتيجه گرفت: در منطق اسلام، منافع مادى خالص وجود ندارد و تمام نعم مادى و منافع دنيوى، بايد در اهداف الهى و سعادت اخروى به خدمت گرفته شود. و حيات و ممات مؤمن و نماز و عبادات و مناسك او، تنها براى خدا و در طريق رضاى او باشد و بس.
همانگونه كه قرآن تعليم مى‌دهد: «قل انّ صلوتى و نسكى و محياى و مماتى للّٰه رب‌العالمين.» 6
مناسك حج نيز از اين اصل مستثنى نيست و آنچه منافع اين فريضۀ عظيم را با ابعاد گسترده‌اش تحقق مى‌بخشد، همانا اهداف الهى و معنوى است. و اگر از منافع دنيوى سخنى به ميان مى‌آيد، هرگز به عنوان اهداف اصلى و نهايى نيست بلكه به عنوان آثار جانبى و فرعى بايد بدان نگريست كه جداى از مقاصد معنوى به محاسبه نهاده نمى‌شود.