15اينك نگاهى گذرا داريم به گفتار عدّه‌اى ديگر از مورّخان و جهانگردان كه مشاهدات خود را دربارۀ چگونگى اين حرم شريف در طول هشتصد سال و به ترتيب زمانى در تأليفات و سفرنامه‌هاى خود ثبت و براى آيندگان به يادگار گذاشته‌اند.
در قرن هفتم: ابن جبير جهانگرد معروف (متوفاى 614ه) در مورد گنبد ائمۀ بقيع مى‌گويد:
«وهى قبّة مرتفعة فى الهواء على مقربة من باب البقيع» .
«و آن قبه‌اى است مرتفع و سر بفلك كشيده كه در نزديكى درب بقيع واقع شده است» .22
ابن نجار مدينه‌شناس و مورخ معروف (متوفاى 643) نيز مى‌گويد: «و هى كبيرة عالية قديمة البناء و عليها بابان يفتح احدهما كل يوم» .23
«اين گنبد، بزرگ و مرتفع و داراى قدمت زمانى است، دو درب دارد كه يكى از آنها هر روز باز است» .
در قرن هشتم: خالد بن عيسى البلوى المغربى كه در سال 740 ه. ق. به مدينه سفر كرده است، مى‌گويد:
«وهى قبّة كبيرة مرتفعة فى الهواء» .24
«اين گنبدى است بزرگ، مرتفع و سر بفلك كشيده» .
و مشابه همين جمله را ابن بطوطه جهانگرد معروف (متوفاى 779 ه. ق.) آورده است كه:
«و هى قبة ذاهبة فى الهواء بديعة الاحكام» .25
«و آن قبه‌ايست سر بفلك كشيده و از نظر استحكام، بديع و اعجاب‌انگيز است» .
در قرن دهم: سمهودى (متوفاى 911) مى‌گويد:
«و عليهم قبّة شامخة فى الهواء» .26
«در روى قبرشان گنبدى است بلند و سر بفلك كشيده» .
در قرن سيزدهم: سر ريچارد بورتون (NOTRUB DRAHCIR RIS) جهانگرد غربى كه در سال 1276 ه. ق. به مدينه مسافرت نموده در سياحتنامۀ خود گنبد ائمۀ بقيع را چنين توصيف مى‌كند:
«و هذه القبّة أكبر و أجمل جميعُ القبب الأخرى و تقع على يمين الداخل من باب المقبرة» .27
«اين قبّه كه در دست راست واردين به بقيع قرار گرفته است، بزرگتر و زيباتر از همۀ قبه‌ها است» .
در قرن چهاردهم: على بن موسى كه يكى از نويسندگان ساكن مدينه است و كتابى دارد به نام «وصف المدينة المنوره» كه در سال 1303ه. ق. تأليف نموده، دربارۀ بقيع و مقابر و گنبدهاى آن توضيحاتى دارد و راجع به قبۀ ائمۀ بقيع مى‌گويد:
«و قبة آل البيت العظام و هى اكبر القبات» .28
و بالاخره ابراهيم رفعت پاشا كه آخرين بار در سال 1325 ه. ق. و 19 سال قبل از تخريب حرم ائمۀ بقيع سفر حج نموده است، مى‌گويد:
«والعباس و الحسن بن على و من ذكرناه معه تجمعهم قبة واحدة هى اعلى القبات التى هنالك كقبة ابراهيم و. . .» .29
و عباس و حسن بن على و سه تن ديگر كه قبلاً نام برديم (ائمه سه‌گانه) در زير يك قبه قرار گرفته‌اند كه بزرگتر از همۀ قبه‌هاى موجود در بقيع؛ مانند قبه ابراهيم و. . . مى‌باشد.