79مبارزه با همنوعان خود دنبال كرد و هبوطى مضاعف يافت... «أَلْهٰاكُمُ التَّكٰاثُرُ...» و همين يك نكته منشأ همۀ جنگهاى طولانى و خانمانسوز بشر در طول تاريخ پرفراز و نشيب اوست.
و اما حج، آموزش و آزمايش موقت و نمونه‌واريست كه بشر را به كنترل نيروهاى زياده طلب و افزون خواه او وا مى‌دارد تا براى همه عمر از اين آموزش محدود، سود جويد.
اين نگرش نيز به حج به عنوان يك مكتب سازنده و نيرومند اخلاقى و معنوى مى‌نگرد كه با تهذيب نفس و تزكيه اخلاق و بازسازى روحى انسان، او را از آلودگيهاى روحى و آز و طمع و تفاخر و تكاثر و تكالب مى‌رهاند و از هبوط و سقوط نجاتش مى‌دهد و او را بطرف بالا مى‌آورد و اوج مى‌دهد.
اين اوج متعالى انسانى گرچه در محتواى خود، اخلاقى و عرفانى و عبادى است اما براى صاحب نظران روشن است كه همين محتواى روحانى و اخلاقى و معنوى، پايه و مايۀ اصلى پيروزى انسان در جبهه‌هاى مختلف زندگى اعم از سياسى، نظامى، اقتصادى و... است.
* * *
حج از سوى ديگر - در يك مقياس بلند مدت چنانكه بسيار گفته شده است - تمرين است براى تأسيس حكومت جهانى واحد و برداشتن مرزهاى جغرافيائى و ادارۀ جوامع بشرى تحت يك حاكميت عادل و دانا و توانا و چنانكه مى‌دانيم حاكميت واحد جهانى ايدۀ بسيارى از متفكران و جامعه‌شناسان و سياستمداران و فلاسفۀ جهان است. هر چند تحقق چنين ايده‌اى در قرون حاضر كه شايد بتوان اواخر دوران بلوغ بشرش ناميد، ميسور نيست ولى تحقق ايده‌هاى الهى و پياده شدن آرمانهاى والا و آسمانى، با كل تاريخ بشرى سنجيده و مدت‌گزارى مى‌شود. از اين رو، نمايش وحدت سياسى اجتماعى بشرهاى چهارگوشۀ جهان در مراسم حج، خود، يكى از عوامل تحقق بخش نهائى اين وحدت خواهد بود. در اين زمينه نيز بسيار مى‌توان سخن گفت اما فعلاً همين اشاره كافى است.
* * *
حج در يك مقياس محدود و كوتاه مدت، نيز در كار آن است كه مسائل و مشكلات جامعه اسلامى را در روابط داخلى و خارجى در زمينه‌هاى گوناگون اجتماعى، اقتصادى، سياسى مورد بحث و بررسى قرار دهد و براى مقابله با دشمنان سوگند خورده و ديرينه اسلام و مسلمين، طرحهائى بريزد و