74فردى شكل مى‌گيرد با اين‌كه اطلاعات وجود دارد و زمينه‌هاى رفتار صحيح و سالم نيز فراهم است، اما افكار معيوب به سراغ فرد مى‌آيد و رفتارهاى نادرست انجام مى‌دهد. دليل آن هم همين عامل مزاحم؛ يعنى اضطراب است.
با نتيجه‌گيرى از اين سه مقدمه، مى‌توان گفت: پيش‌شرط انجام يك حج سالم و باكيفيت، وجود آرامش و طمأنينه در زائر است. بدين ترتيب، هدف بحث حاضر اين است كه ببينيم اولاً: در حجاج و زائران بيت‌الله الحرام اضطراب و نگرانىِ شديد وجود دارد يا خير؛ ثانياً: اگر اضطراب آسيب‌زايى وجود دارد، علائم آن چيست؛ چه عواملى باعث به وجود آمدن آن مى‌گردد و در نهايت چه راهكارهاى عملى براى كاهش اضطراب مى‌توان پيش‌بينى كرد.
اضطراب حجاج
براى بررسى اين موضوع كه آيا در حجاج ايرانى اضطراب آسيب‌زا وجود دارد يا خير، دو راه وجود دارد: «پژوهش ميدانى» و «مشاهدات رفتارى و بالينى حجاج» .
ابتدا پژوهش‌هاى ميدانى انجام شده در اين زمينه را مرور مى‌كنيم. طى سال‌هاى اخير، به همت معاونت آموزش و پژوهش بعثه، پژوهش‌هاى ميدانى متعددى انجام شده كه مى‌توان به پژوهش‌هاى اجرا شده توسط آقايان دكتر كجباف (1384) ، دكتر گلزارى (1383) ، دكتر رحمانى (1386) ، دكتر عبدخدايى (1386) و دكتر شريفى‌نيا (1387) اشاره كرد. نتايج به دست آمده از اين تحقيقات، نشان‌دهندۀ آن است كه ميزان اضطراب آسيب‌زا در حجاج، تا حدّى بالا است. البته تحقيقات مختلف، درجات متفاوتى از اضطرابِ كم تا اضطراب بسيار شديد را گزارش كرده‌اند ولى وجود ميزانى از اضطراب آسيب‌زا كه مى‌تواند در همۀ عملكرد حجاج اختلال ايجاد كند، در همۀ اين پژوهش‌ها تأييد شده است. هر چند ممكن است تعداد افرادى كه دچار اين نوع اضطراب‌اند، فراوان نباشد، اما از