15اگر انسانى اين مسير را بدون لغزش بپيمايد و از ميان شهوتها و فتنهها به سلامت عبور كند، والاتر از فرشتگان است. اما در صورت لغزش گامهاى او در اين صراط، از حيوان نيز پستتر ميشود. خداوند سقوط كنندگان در اين عبور را از چارپايان گمراه تر مى‌داند: (أُولئِكَ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ. . .) ¹در سورۀ فرقان نيز مى فرمايد : (إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً) . ²

پس، اگر انسان در خانه يا غارى انزوا پيشه كند و مشغول عبادت شود، در متن جامعه نباشد و با مردم زندگى نكند، با فريبندهها وفتنهها روبهرو نشود و غريزههاى وانهادۀ خدا در او، با عوامل تحريك كننده روبهرو نشوند، او هرگز به كمال انسانى نرسد. به همين دليل خداوند سعى را شرط روزى در اين دنيا قرار داد؛ چرا كه تكامل انسان تنها از راه سعى به دست ميآيد. اگر سعى نباشد، انسان به جاى رسيدن به كمال، سقوط ميكند.

خداوند همۀ سببهاى لازم براى عبور بدون لغزش را فراهم كرده و عقل را ابزار هدايت باطنى و پيامبران را ابزار هدايت بيرونى قرار داده است. به انسان اختيار داد تا راه هدايت را برگزيند يا راه گمراهى را. در قرآن كريم اين حقيقت بيان شده است: (إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً) ³در سورۀ عبس فرمود: (ثُمَّ السَّبيلَ يَسَّرَهُ) . ⁴

سعى، از منازل رحمت خداوند

خداوند متعال، براى رحمتش منازل وجايگاههايى را مشخص كرده است. پس براى رسيدن به رحمت پروردگار، بايد به سراغ اين منازل رفت و رسيدن به رحمت خدا كليدهايى داردكه طالب رحمت بايد آنها را در اختيار داشته باشد و از ابواب و درهاى رحمت به منازل رحمت راه يابد. اين موضوع يكى از دروازههاى معرفت است و به دليل گسترده بودنش، به آن نمى پردازيم و وارد بحث «سعى» ميشويم كه آن، از بزرگترين منازل رحمت خداوندى است.

بيگمان، روزى دهنده خدا است، اما - همانگونه كه گذشت - سعى از درهاى به دست آوردن روزى و رحمت الهى است. پس كسى كه روزى بخواهد بايد به بازار رود و كسى كه به دنبال درمان مريضياش باشد بايد خود را به پزشك نشان دهد. جوياى دانش نيز بايد پاى درس استاد و معلم بنشيند و در مدرسه و دانشگاه حضور يابد و آن كه خواهان پيروزى بر دشمن است، بايد در خود آمادگى ايجاد كند و براى اين پيروزى طرح و برنامه بريزد.

اما بايد به اين حقيقت توجه داشته باشد كه روزى دهنده خدا است؛ همانگونه كه شفا دهنده خداست و دانش و پيروزى را خدا مى دهد. در اين ميان، بازار، پزشك، مدرسه، برنامهريزى و آماده شدن براى جنگ، كليدهاى هستند براى دستيابى به روزى، شفا، دانش، پيروزى و. . .

همچنين كليد آمرزش، بهشت و نعمتهاى آن، «سعى» است. كسى بدون سعى، به خواستههاى دنيايى و آخرتى دست نمييابد. اين از سنتهاى تغييرناپذير الهى است كه كليد رحمت خويش در دنيا و آخرت را «سعى» قرار داد.

اين كلام خدا استكه انسان بيتلاش وسعى بههيچ يك از روزيها نميرسد؛ (وَ أَنْ لَيْسَ لِلإِنْسانِ إِلاَّ مَا سَعَى) . ⁵