16
«ثُمَّ يُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّ (ص)» .
از آن جاكه در ادعيه «سعى» و «طواف» و ديگر مشاعر و مشاهد سفارش به ذكر صلوات شده، سزاوار است بحثى كوتاه و فشرده در معنا، مفهوم و سرّ صلوات انجام گيرد، شايد گوشه‌اى از راز اين ذكر (صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) كه لب‌هاى شيعيان به آن عطرآگين است، آشكار شود و چون در قرآن از «صلوات» برخلق و از صلوات فرشتگان بر خلق و از «صلوات» حق و فرشتگان بر افضل مخلوق، محمد (ص) ياد شده و از مؤمنان نيز خواسته شده كه هماهنگ با حق و فرشتگان بر پيامبر صلوات بفرستند، مى‌توان گفت كه «صلوات» سه قسم است و هر يك معنا و سرّى ويژه دارد:
1. صلوات حق بر خلق
از الطاف خداوند در حق مؤمنان، عنايت و توجه ويژۀ او در قالب درود و صلوات برآنان است كه در عنوان «صلوات ربّ» برخلق تبلور پيدا كرده است؛ چنان كه فرمود:
وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الأَمْوالِ وَ الأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرين * الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون * أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ .36
البته شما را به اندكى ترس و گرسنگى و بينوايى و بيمارى و نقصان در محصول مى‌آزماييم و شكيبايان را بشارت ده؛ كسانى كه چون مصيبتى به آنان رسيد، گفتند ما از آن خدا هستيم و به او باز مى‌گرديم. صلوات و رحمت پروردگارشان برآنان باد كه هدايت يافتگان‌اند.
آموزش و رحمت حق بر خلق به گونۀ ارتباط و اتصال ميان عالم برين با عالم پايين است كه خداوند بركسانى كه در مصائب امتحانى؛ چون خوف و گرسنگى و نقص و كمبود مال و جان، صبر و شكيبايى پيشه كنند و كلمۀ استرجاع إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون را بگويند، همواره درود و رحمت مى‌فرستد.
2. صلوات فرشتگان بر مردم
هُوَ الَّذِي يصَلِّي عَلَيكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً.37
اوست كه خود و فرشتگانش برشما درود مى‌فرستند تا شما را از تاريكى به روشنى برند؛ زيرا خداوند با مؤمنان مهربان است.
از تدبّر و انديشه در اين آيه، اين معنا به دست مى‌آيدكه جملۀ «وَكَانَ بِالْمُؤْمِنينَ رَحيماً» علت براى صلوات حق و فرشتگان برمؤمنان است و بر اين اساس، معناى آيه اين است كه: «خداوند و فرشتگانش بر شما صلوات مى‌فرستند.» و همين معنا هم از او اميد مى رود؛ چون عادت و سنت حق، رحمت بر مؤمنان است و شما نيز مؤمن هستيد و شأن و مقام او اين است كه برشما صلوات بفرستد تا اين‌كه بر شما رحمت كند.
در اين آيه، نسبتِ صلوات به رحمت مانند نسبت مقدمه به ذى المقدمه است و معناى صلوات حق بر بنده، توجه و عنايت رحمت‌گونۀ او بر بنده است و معناى صلوات فرشتگان؛ يعنى عطف توجه آنان به انسان، بدين معنا كه واسطه در رساندن رحمت حق به خلق مى‌باشند و معناى صلوات، همان رحمت است و خود از مصاديق آن است.38
3. صلوات حق و فرشتگان و مردم بر پيامبر خدا (ص)
به حسب آن‌چه در قرآن كريم آمده و فرمان خداوند است؛ صلوات بر پيامبر (ص) از امور مطلوب و محبوب حق تعالى و مرغوب فرشتگان و خواستۀ حق از بندگان است.