13بدانچه بجوييد افزونىِ نعمت از خداى شما در سفر حج. . .»

و سپس در تفسير آيه افزوده است: «اين آيه در شأنِ گروهى آمده كه پنداشتند در سفرِ حج، تجارت نشايد كه گفتندى آن سفر، خالصاً خداى راست و در آن سفر، طلب دنيا نشايد و تجارت را شأنِ مزدوران و جَمّالان و حَمّالان مى‌دانستند.»

نويسندۀ كتاب «اقصى البيان» هم نوشته است: ¹«در جاهليت، تجارت در وقت حج روا نبود ولى اسلام آن را روا شمرد. البته با توجه به دستور لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِى الْحَجِّ. . . كه بالاىِ نفىِ جنس گفته شده است.» وى افزوده است كه جملۀ «أَنْ تَبْتَغُوا» در عبارت «لَيْسَ عليكم جناحٌ أن تبتغوا فضلاً. . .» در محلّ نصب است، بنا به تقدير «فى» و به اصطلاح منصوب به نزعِ خافض است و اصل آن چنين بوده است: «ليس عليكم جُناحٌ فى أن تبتغوا فضلاً. . .» .

جَصّاص (متوفاى سال 370 هجرى) ، در بحث از آيۀ مزبور، نوشته است:

«عرب‌ها پس از اسلام به قياس دورانِ‌جاهلى، در هنگام حج، تجارت را رها مى‌كردند تا اين‌كه آيۀ مزبور نازل شد و تجارت را در هنگام حج روا شمرد.»

جصّاص استدلال كرده به اين‌كه در آيۀ 28 سورۀ حج، كلمۀ «منافع» در عبارتِ لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ. . . عام است و شامل منافع دنيوى و اخروى مى‌شود و تخصيص ندارد. با توجه به اين‌كه آيۀ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبا بخشى از آيۀ 275 سورۀ بقره نيز عام است و حجاج را مستثنى نكرده و دلالت مى‌كند بر اين‌كه حج مانع تجارت نيست. ²دنبالۀ آيۀ مورد بحث (آيۀ 198 سورۀ بقره) چنين است:

. . . فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ. . . ؛ يعنى وقتى از عرفات كوچ كرديد، خدا را در مشعرالحرام ياد كنيد.

نويسندۀ كتاب «لسان التنزيل» نوشته است: ³«الإفاضة؛ به انبوهى باز گرديدن، فَإِذا أَفَضْتُمْ يعنى چون به انبوهى باز گرديد.»

ابوبكر عتيق سورآبادى هم نوشته است: ⁴«چون به هم باز گردند، از عرفات سوى مُزدلفه و آنگاه باشد كه از عرفات به مزدلفه درآيند» .

ابن عربى، نوشته است: ⁵«افاضه» در لغت، حركت سريع است و افزوده است كه خداوند در قرآن، وقتِ إفاضه و حركتِ دسته‌جمعىِ از عرفات را مشخص نكرده، ليكن پيامبر (ص) با عمل خود، آن را بيان كرده است و آن حضرت در عرفات «وقف حَتّى غَربَتِ الشَّمسُ قَليلاً وَ ذَهَبَتِ الصُّفْرَةُ وَغَابَ الْقُرْصُ» .

بيضاوى در تفسير خود، ذيل . . . فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ. . . نوشته است: ⁶«أفضتم مِن أفضَتَ الماء إذا صَبَبْتَهُ بكثرةٍِ بوده و مفعول فعل «أفَضْتُم» محذوف است و اصلِ آن «أفضتم أنفسَكُم» بوده است. در واقع همان مفهومِ انبوهى و فراوانى و لبريز شدنِ از فراوانىِ