60مكه و مدينه نيز مفيد بوده و به احتمال نزديك به يقين مى‌توان گفت نخستين سفرنامۀ فارسى است كه در آن، عكس‌هايى از اماكن تاريخى آن بلاد چاپ شده است. در اين كتاب يك نقشه نيز چاپ شده است. 1«امين الدوله» ، شخصيت سياسى مشهور اين دوره، كه پس از سلطنت مظفرالدين شاه يك - دو سالى صدر اعظم وى بود، سپس عزل گرديد و امين السلطان به جاى او نشست، در سال 1316 سفرى به مكه داشته و گزارش آن را نگاشته است. اين سفرنامه به لحاظ آن كه از ديد شخصيتى چون امين‌الدوله است كه خود را علاقه‌مند به اصلاحات نشان مى‌داد، قابل توجه و خواندنى است.
«سفرنامۀ سيف الدوله» ، تقريباً از نظر ارائۀ اطلاعات در بارۀ حج گزارى ايرانيان، بسيار فقير است. در زمينه‌هاى ديگر نيز كمتر نكتۀ تازه دارد. به عكس آن، «سفرنامۀ نايب‌الصدر» بسيار لطيف و مملو از نكات دينى و اخلاقى است. وى به خصوص در مواردى، هدفش را از نوشتن سفرنامه، راهنمايى حجاج بعدى عنوان مى‌كند، 2و اين نكتۀ قابل توجهى است. به همين دليل، اطلاعات جامعى در بارۀ حج‌گزارى ايرانيان و دشوارى‌هاى اين سفر در اين اثر آمده است. وى شرحى از راه جَبَل و كارهاى ناپسند حمله داران بيان كرده و بعد مى‌نويسد:
مقصود از اين مطالب اين است كه اقلاًّ هر كس يكى از اهل ولايت خودش يا شخص معتبرى را به دست داشته باشد كه موجب صدمه و اذيّت نگردد و در راه معطّل و حيران نماند. 3وصف وى از مسجد النبى و شرح كتيبه‌ها و آثار آن نيز جالب توجه است. اين اقدام او به ويژه ثبت اشعار تركى بقاع بقيع و جز آن، بسيار مغتنم است.
«سفرنامۀ ميرزا داود وزير وظايف» نيز كه در سال 1322 انجام شده، سفرنامه‌اى با محتوا و ارجمند است.
توضيحات اين سفرنامه در بارۀ حج‌گزارى ايرانيان جالب توجه و به لحاظ وصف اماكن تاريخى مخصوصا شرحى كه از مصلاّهاى مذاهب چهارگانه در مسجد الحرام داده، جالب توجه است.
در اين نوشته، از بيست سفرنامۀ قاجارى استفاده شده است كه در جمع، از بهترين و مشهورترين سفرنامه‌هاى موجود است. از آنجا كه اعمال حج در