59جالبى از حج گزارى ايرانيان و ساير مسلمانان آورده و به ويژه در بارۀ شهرها و نيز دولت عثمانى آگاهى هاى تاريخى به‌دست داده است.

مشهورترين اين سفرنامه‌ها، «سفرنامۀ فرهاد ميرزا» معتمد الدوله - فرزند عباس ميرزا - از سياستمداران و عالمان خاندان قاجارى است كه جداى از اين اثر، آثار علمى وتاريخى ديگرى هم از وى برجاى مانده است. وى كه اهل علم و دانش بوده، آگاهى‌هاى مفصلى از ابعاد مختلف حج، از فقه و تاريخ به دست داده و سفرنامۀ خود را غنى كرده است. وى از جمله كسانى است كه در جستجوى اماكن تاريخى به هر گوشه‌اى سرزده و با توجه به اطلاعاتى كه از كتابهاى تاريخى معروفى مانند «خلاصة الوفاء» به دست آورده، يك يك مساجد مدينه را زيارت كرده، آگاهى‌هايى در بارۀ آنها داده و حتى نقشه‌اى هم براى حرم پيغمبر صلى الله عليه و آله و مسجد النبى كشيده است. ¹همو با توجه به دانش وموقعيت خود، برخى از كتيبه‌هاى موجود مسجد را خوانده و در كتابش ثبت كرده است.

«سفرنامۀ حسام السلطنه» - برادر فرهاد ميرزا - سياستمدار مشهور دورۀ قاجارى كه در سال 1297 انجام گرفته، به لحاظ شرحى كه در بارۀ اماكن تاريخى دارد و در بارۀ بسيارى از آنها به طور مستقل مطالبى آورده، قابل توجه است.

اين قبيل مطالب از كتاب‌هايى كه همراه وى بوده و يا بعداً براى تكميل سفرنامه از آنها استفاده كرده، بر متن افزوده شده است.

در ميان سفرنامه‌هاى موجود، «سفرنامۀ فراهانى» كه در سال 1302 انجام شده، اطلاعات بسيار جالبى از حج‌گزارى ايرانى‌ها و حتى غير ايرانى‌ها دارد و از اين جهت واقعا ممتاز است.

وى به تفصيل در بارۀ حجاج كشورهاى مختلف و چگونگى آمدن آنها وحتى مذهبشان سخن گفته است. از نظر شرح اماكن تاريخى نيز سفرنامۀ فراهانى، حاوى اطلاعات جالب و ممتازى است.

وى بسيارى از سنگ‌نبشته‌ها را كه نام بانى بناهاى مذهبى و تاريخ آنها را داشته، آورده است. وى تصويرى هم از مسجد الحرام كشيده است. ²«سفرنامۀ مخبرالسلطنه» كه در سال 1321 نوشته شده، به لحاظ سفر دور دنيا اهميت فراوانى دارد. اطلاعات آن در بارۀ