42
حج ابراهيمى و تربيت متعاليه
(ابعاد تربيتى حج با تأكيد بر ديدگاه امام خمينى1)
چكيده:
حج از عبادت‌هاى جامع است. منظور از عبادت جامع عبادتى است كه هم ابعاد فردى دارد و هم ابعاد اجتماعى، لذا به لحاظ بركات هم جامع است؛ هم بركات فردى دارد و هم بركات اجتماعى. هم بركات دنيوى دارد و هم بركات اخروى. اما مسلمانان از بركات حج بهرۀ زيادى نمى برند و البته اين امر دلايل و عواملى دارد كه لازم است مورد توجه قرار گيرد. در مقالۀ حاضر، ابعاد تربيتى حج، از نگاه امام خمينى (قدس سره) ، مورد تأمل قرار گرفته است. فرضيۀ مقاله اين است كه با توجه به اين كه امام خمينى براى انسان سه لايۀ وجودى قائل است، ابعاد تربيتى حج نيز از نگاه ايشان در سه بُعد قابل ارائه مى‌باشد:
1. تربيت اعتقادى: لايۀ وجودى عقلى، ظرف تشكيل باورهاى انسان است. حج از طريق تقويت اعتقادات انسان نسبت به مبدأ، معاد و رهبرى الهى، بر باورهاى انسان اثر مى گذارد.
2. تربيت اخلاقى: لايۀ وجودى قلبى، ظرف تحقّق فضايل و رذايل است. حج از طريق تصحيح گرايش‌هاى انسان و جايگزينى فضايل به‌جاى رذايل بر اخلاق انسان اثر مى گذارد. حج حبّ خدا، نبى مكرم اسلام و اولياى الهى را در قلوب حجاج افزايش مى‌دهد.
3. تربيت شرعى و رفتارى: لايۀ وجودى ظاهرى، ظرف تجلّى رفتارهاى انسان است. حج از طريق مطالبۀ عمل مطابق با شريعت از سوى انسان مسلمان بر رفتارهايش اثر مى گذارد. حج الگوهايى را ارائه مى‌كند.
كليدواژه‌ها: تربيت اعتقادى، تربيت اخلاقى، تربيت رفتارى، تربيت متعاليه، حج، امام خمينى1
مقدمه
ريزش و رويش نسل‌ها از سنت‌هاى قطعى الهى است. نسل‌هاى جديد مى‌آيند و نسل‌هاى پيشين مى‌روند. آنچه باعث پيشرفت انسان و جامعۀ انسانى مى‌شود، تربيت است. خداوند متعال، در جهان‌بينى اسلامى، به عنوان رب العالمين، از طريق وحى و ارسال رسل به تربيت انسان مى‌پردازد؛ چون هدف بعثت را تزكيه و تعليم قرار داده است؛ ( هُوَ الَّذى بَعَثَ فِى الامِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ و يُزَكِّيهِم وَ يُعلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكمَةَ وَ إِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ )1 روشن است كه محصول تزكيه و تعليم انبيا، تربيت الهى است. تربيت الهى تربيتى متعاليه است. رو در روى تربيت متعاليه، تربيت متدانيه است. در تربيت متدانيه به عوامل بقاى انسان در دنياى مادى تأكيد مى‌شود و از بقاى ابدى و اخروى انسان غفلت مى‌شود. در حالى كه در تربيت متعاليه، چون علاوه بر خطرات پيش روى بقاى جسمى و دنيوى انسان، تهديداتى كه متوجه بقاى ابدى و روحى وى نيز مى‌شود مد نظر است، به عوامل بقاى دنيوى و اخروى انسان، با لحاظ مزرعه بودن و مقدمه بودن دنيا براى آخرت، پرداخته مى شود.