38«كسانى كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا و مسجد الحرام - كه آن را براى مردم قرار داديم و مقيم و مسافر در آن يكساناند - باز مى‌دارند و نيز هر كه در آنجا كجروى و ستمكارى - آزار مردم - خواهد، او را از عذابى دردناك بچشانيم.» (25)

سدّ كردن راه مسجد الحرام كه در اين آيه به آن اشاره رفت، همان عدم امكان بهجا آوردن حج و عمره براى مسلمانان است. به جهت تهديدهايى كه از سوى قريش متوجه پيامبر (ص) و مسلمانان بود، براى آنان امكان دسترسى به مسجد الحرام، حتى در ماههاى حرام نيز وجو نداشت.

مفاد آيه روشن است. خداوند مسجد الحرام را (كه در آيات بعدى اشاراتى به آبادانى بيت‌الله توسط حضرت ابراهيم (ع) و دعوت جهانى او براى شركت مردم در مراسم حج آمده) براى همۀ مردم؛ اعم از آنانكه در حرم مكه اقامت داشتند و ديگران كه از خارج راهى مكه مى‌شدند، قرار داد. عمل قريش در بازداشتن مسلمانان از حضور در مسجد الحرام، مساوى با الحاد و ظلم است و موجب عذابى دردناك براى آنان خواهد بود. در اين باره، در تفسير قمى آمده است:

«قَوله تَعَالَى: (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ)

قَالَ: نَزَلَتْ فِي قُرَيْشٍ حِينَ صَدُّوا رَسُولَ اللَّهِ (ص) عَنْ مَكَّةَ وَ قَوْلِهِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ، قَالَ: أَهْلُ مَكَّةَ وَ مَنْ جَاءَ إِلَيْهِ مِنَ الْبُلْدَانِ فَهُمْ فِيهِ سَوَاءٌ لاَ يُمْنَعُ النُّزُولَ وَ دُخُولَ الْحَرَم» . ¹

برخى از مفسران ديگر نيز متوجه بسته بودن راه حج و عمره براى مسلمانان بعد از هجرت پيامبر (ص) بوده‌اند و ميان آنها ابن كثير و ابن عطيۀ اندلسى در اين باره مطالبى با صراحت آورده‌اند. ابن كثير مى‌نويسد:

«يقول تعالى منكرًا على الكفّار في صَدّهم المؤمنين عن إتيان المسجد الحرام، وقضاء مناسكهم فيه، ودعواهم أنهم أولياؤه: (وَمَا كَانُوا أَوْلِيَاءَهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلا الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ)

[الأنفال: 34] الآية.

وفى هذه الآيۀ دليل [على] أنّها مدنيۀ، كما قال فى سورۀ البقرۀ: (يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ) [البقرۀ: 217]، وقال: هاهنا: (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ