11از سخنان ازرقى برداشت مى‌شودكه گنجايش اندك مسجد الحرام در هنگام نماز تراويح، دليل اقامۀ دايره‌وار نماز پيرامون كعبه بوده وپيش از وى سابقه نداشته است. گفتنى است: عبدالملك در سال 65 هجرى، پس از درگذشت پدرش مروان بن حكم، زمام خلافت را به دست گرفت و در سال 86 هجرى از دنيا رفت.
از آنجا كه در دوران خلافت عبدالملك بن مروان مكۀ مكرمه در اختيار عبدالله بن زبير بوده و اين شهر تا زمان قتل عبدالله بن زبير (در سال 73 قمرى) از دسترس عبدالملك به دور بود؛ بنابراين، نماز جماعت به حالت دايره‌اى پيرامون كعبه، در سال‌هاى 73 تا 86 قمرى برگزار شده و در صورت آگاهى از تاريخ حكمرانى خالد بن عبدالله قسرى، تاريخ دقيق برگزارى نماز استداره‌اى نيز روشن مى‌شد.
2. نخستين عالم شيعى كه به موضوع نماز استداره‌اى پرداخت
پيش از ابن جنيد، هيچ يك از علماى شيعه به اين مسأله نپرداخته‌اند و او براساس اطلاعات ما نخستين كسى است‌كه اين مسأله را مورد بحث قرار داده است. علامه به نقل از وى گفته است: ابن جنيد گويد: هرگاه امام در مسجدالحرام نماز بگزارد، نمازگزاران پيرامون كعبه مى‌ايستند؛ به گونه‌اى كه امام از همۀ آنها به كعبه نزديك‌تر است. علماى ما اين مطلب را نگفته‌اند و احتمال درست‌تر آن است كه همگان پشت سر امام بايستند.3
بر اين اساس و به رغم اختلاف موجود در مورد شرط ملاك تأخّر مأموم از امام و يا عدم تقدّم او بر امام، اين است كه فاصلۀ مكانى مأموم با كعبه بيش از فاصلۀ مكانى امام با كعبه باشد؛ بنابراين، اقامۀ نماز به صورت دايره البته با رعايت اين شرط جايز مى‌باشد.
براى نمونه، اگر امام در برابر مقام ابراهيم بايستد، فاصلۀ او با كعبه تقريباً دوازده متر خواهد بود؛ بنابراين، لازم است فاصلۀ مكانى كاملاً دايره‌اى، بيش از اين مقدار باشد تا قرار گرفتن مأموم در پشت سر امام و يا به عبارتى عدم تقدّم مأموم بر امام محقّق شود. در ادامه خواهيم گفت كه اين شرط نه در همۀ موارد بلكه تنها در برخى موارد، محقق مى‌شود.
هيچ يك از علماى پس از ابن جنيد تا عصر علاّمۀ حلّى اين مسأله را مورد توجه قرار نداده‌اند وكتاب‌هاى شيخ طوسى و علماى بعد از وى، همانند ابن براج، ابن زهره، ابن ادريس، محقّق و ديگران، اشاره‌اى به اين مسأله نكرده‌اند. اكنون به نقل گفته‌هاى ديگران مى‌پردازيم:
3. نقل گفته‌هاى ديگر عالمان
علامه مى‌گويد: نمازگزارى كه در بيرون كعبه است و آن را مى‌بيند، مى‌تواند به دلخواه خود در مقابل هر يك از ديوارهاى كعبه بايستد. اين مسأله در مورد نمازگزارانى كه در حكم بيننده هستند نيز صدق مى‌كند. حال اگر تعداد نمازگزاران زياد باشد و آنها درصدد اقامۀ نماز جماعت باشند، نماز دايره وار آنان پيرامون كعبه داراى اشكال است اما اگر نماز را فرادى اقامه كنند، اشكالى متوجه مسأله نيست.4
به نظر مى‌رسد علامه و ابن جنيد وجه اشكال را يكسان ندانسته‌اند؛ زيرا ابن جنيد وجه اشكال را در اين مى‌بيند كه برخى مواقع، مأموم جلوتر از امام قرار مى‌گيرد و به همين خاطر معتقد است كه اگر فاصلۀ مكانى كعبه با مأموم، بيش از فاصلۀ مكانى كعبه با امام باشد، اقامۀ نماز به صورت كاملاً دايره وار جايز است.
در حالى‌كه علامه وجه اشكال را در مسألۀ «تقابل» جستجو مى‌كند؛ زيراكه مأموم در قسمت نيم دايره، در مقابل امام قرار مى‌گيرد و اين مسأله‌اى غير عادى است.
پس تنها در يك جهت است كه مأموم پشت سر امام و يا همراه او مى‌ايستد و در قسمت نيم دايره، رو در روى امام قرار مى‌گيرد و اين مسأله‌اى غير متعارف است.
علامه در «منتهى» اين موضوع را به صراحت بيان كرده، مى‌گويد: اگر امام در مسجد الحرام به طرف يكى از جهات كعبه نماز بگزارد ومأمومين به صورت دايره، پيرامون كعبه بايستند، تنها نماز آن دسته از مأمومان صحيح است كه پشت سر