20
اختلاف در هلال ذى حجه از جهت حكم حاكم عامه و حكم وقوفين
پيشگفتار
از مسائل و مباحثى كه در طول تاريخ اسلام و حتى از زمان حضرات معصوم (عليهم السلام) ميان شيعيان و اهل سنت مطرح بوده و فكر و ذهن و توان و نيروى جمعى را به خود مشغول كرده، اختلاف در هلال ماه مبارك رمضان و ذى‌حجه است و در اين زمينه، پيوسته اين پرسش طرح مى‌شود كه:
اوّلاً - وظيفۀ شيعه در عبادت؛ مانند روزه و حج چيست؟
ثانياً - در تقيه وهمراهى با ديگر گروه‌هاى مسلمان، چه تكليفى دارند؟
شاهد اين سخن، روايات متعدّدى است كه راويان از پيشوايان معصوم: ، دربارۀ وظيفۀ خود در ماه مبارك رمضان و حج‌گزارى مى‌پرسيدند؛ مانند رواياتى كه از امام صادق و ديگر ائمه: در اين باره وجود دارد.1 آنچه بيش از همه در اين روايات روشن است، دستور به تقيه و همراهى و هماهنگى با ديگر مسلمانان در اعمال و مناسك است.
روشن است كه از زمان رحلت پيامبر خدا9 تا به امروز، جز دوره‌اى محدود و اندك؛ مانند دوران اميرمؤمنان7 و چند ماهى در عصر امام مجتبى7، حكومت در اختيار ديگران بوده و حاكميت غير شيعى بر جوامع اسلامى سايه انداخته بود؛ بنابراين، شيعيان كه به ندرت و در گستره‌اى محدود؛ مانند ايران حكومت در اختيار داشتند، هنگام حضور در جمع مسلمانان ديگر مذاهب، ناگزير از رعايت ظاهر بودند و براى هماهنگى و همراهى با آنان، وظيفۀ واقعى و اوّلى خود را كنار نهاده و مانند ايشان به عبادت پرداخته و مى پردازند. اينجا است كه تقيه به عنوان واجب شرعى و فريضه‌اى الهى، براى قدرت گرفتن اسلامِ راستين و حقيقى، همواره از تكاليف شيعيان بوده است.
زائران بيت‌الله الحرام، در طول اقامت در مكۀ مكرمه و مدينۀ منوره، با مصاديق فراوان و متعدد از لزوم تقيه؛ از جمله تقيه در نماز و غير آن، مواجه مى‌شوند كه بايد وظيفه و تكليف خود را بشناسند و با توجه به فتاواى مراجع تقليد، اعمال خود را كامل كنند؛ در اين ميان، يكى از مواردى كه بسيار مورد بحث و پرسش بوده و تفاوت زيادى با بقيۀ موارد تقيه - از جهت اهميت و آثار مترتب بر آن - داشته و دارد، مطابقت و عدم مطابقت هلال ماه ذى حجّة الحرام از نظر حاكمان سرزمين وحى و مؤمنان و شيعيان زائر است؛ مسأله‌اى كه از زمان ائمه: دغدغۀ مؤمنان بوده و اكنون نيز هست و حوادث و ماجراهاى متعددى هم در طول تاريخ از تبعات اين مسأله بوده، كه بسيارى از آن‌ها در كتب تاريخ و ماجراهاى حج ديده مى شود.2
دليل اهميت اين مسأله، اختلال در وقوفين در اثر اعلام ناصحيح و اشتباهى رؤيت هلال و باطل شدن حج زائران، به حسب قاعدۀ اوّلى است؛ آن‌هم حجّى كه بيشتر زائران، در طول عمرشان، يك‌بار و با تحمّل زحمات و هزينه‌هاى فراوان موفق به انجام آن مى‌شوند؛ از اين رو است كه بررسى و پژوهش و دقت در اين مسأله و فروعات آن، ضرورت بيشترى پيدا مى‌كند كه البته اين مطلب، در طول تاريخ، از ديد فقهاى بزرگوار شيعه دور نمانده و به خصوص در كتب فقهى متأخرين، بيشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ در عين حال، اين مسأله در موارد بسيارى، به صورت استطرادى، آن‌هم غير كامل مطرح گرديده و همۀ فروع آن، به صورت كامل تنقيح نشده است. بنابراين، يكى از زمينه‌هاى تحقيق و پژوهش براى محقّقان، همين مسألۀ مهم و اساسى است و اين پژوهش ما، كوششى است در همين راستا كه اميد است تتبّع ادلّۀ مسأله و فتاواى فقهاى شيعه و مقايسۀ ميان آن‌ها، زمينه‌ساز تعمّق و تدبّر بيشتر در مسأله باشد و راه براى پژوهش‌هاى بعدى بازتر و آسان‌تر شود.