13پژوهشگرى سختكوش، حكيمى عارف، مصلحى بيدار، نويسنده‌اى متفكّر و گوينده‌اى كم نظير در جهان عرب و دنياى اسلام.
متنى كه تقديم مى‌شود، برگردان نوشته‌اى است از اين عالم بزرگوار، در تبيين اجمالى اسرار و معارف حج، كه شاگرد برجستهاش شهيد آيت الله سيد محمدعلى قاضى طباطبايى (رحمة الله) در كتاب گران‌سنگ «الفردوس الأعلى» آورده است.
اين نوشته را از آن جهت برگزيديم كه نگرانى او از حج‌گزارى مسلمانان همچنان باقى است. او در مناسك حج و عمره، افزون بر بيان احكام حج و عمره، به بحث از اسرار و فوايد آن دو نيز پرداخته و مراقبت بر تصحيح عبادات را با دقت در نيت صحيح لازم شمرده است؛ چراكه بناى حج‌گزارى بر آشكار بودن اعمال و مناسك آن است و طبعاً در معرض آفات.
مرحوم كاشف الغطاء بسيار متأسف بود كه در عصر ما، حج عامل بزرگى، فخر فروشى و اعتبار اجتماعى شده است و حتى فراتر از آن، مردم به وسيلۀ آن به تجارت و گردش و مشاهدۀ سرزمين‌ها و شهرها و اطلاع از وضعيت سرزمين حجاز مى‌پردازند كه بايد از عروض چنين اغراض فاسد و مطلبى خائف بود و رهايى از آنها جز با اخلاص و پاك كردن از شوائب عجب و ريا و بى‌اعتنايى به مدح و ستايش مردم و تطهير عبادات دينى از آلوده شدن به مقاصد دنيوى ممكن نيست.
وى تأكيد داشت كه اين همه، تنها در گرو خارج كردن محبت دنيا از دل و كسب محبت الهى است و بس. انگيزۀ عمل هم كه ملاك امر و معيار فضيلت است، همين است و بس كه البته عمل به آن، دشوار و همراه با لغزش‌هاست. از اين رو، انس با علم اخلاق را كه طبّ نفس و علاج بيمارى‌هاى آن است، توصيه مى‌كرد كه تأثير آشكارى در اين زمينه دارد:
تأمل و دقّت، ضرورتى در شناخت معارف و منافع حج
از آنجا كه انسان از دو گوهر جسم و روح تشكيل شده، قانونگذار اسلام براى هر كدام فرايض و تكاليفى معين كرده كه غرض آنها چيزى جز سعادت انسان و رشد و تعالى او به بلنداى كرامت و پلّه‌هاى عظمت و بزرگى نيست.
مهمترين فريضه و تكليف روح آدمى، عقيده و ايمان است و مهمترين فريضه و تكليف بدن او، انجام اعمال مخصوصى است كه شرع مقدس آن را عبادت و فروع دين نام نهاده؛ چنان‌كه تكاليف روح را «اصول دين» نامگذارى كرده است.
عبادات و فروع دين يا عبادات بدنى محض‌اند؛ مانند نماز و روزه، يا عبادات مالى محض‌اند؛ مانند خمس و زكات و يا آميخته‌اى از آن دو هستند؛ مانند حج كه هم عبادت بدنى است و هم عبادت مالى.
هر يك از عبادت‌هاى پنجگانۀ فوق، داراى اسرارند كه حج بيشترين اسرار و حِكم و فوايد و منافع را دارد كه آيات قرآن به بعضى از اين اسرار و منافع اشاره كرده كه هم مادى و اقتصادى‌اند و هم اخلاقى و اجتماعى؛ هم حاوى رموزى والايند و هم دربردارندۀ تمرين‌هايى روحى.
البته هر بيننده‌اى كه با نظر سطحى به اعمال حج بنگرد، گمان مى‌برد كه آنها بازى‌هاى بيهوده وگونههايى از لهو و لعب‌اند. ولى اين نگاهِ گذرا آنگاه كه به نگاهى عميق و همراه با تأمل بينجامد، عقول بشرى از درك اسرار آن عاجز و در برابر عظمتش دچار تزلزل مى‌شود، امّا فوايد مادى و اجتماعى و اخلاقى اعمال و مناسك حج، چه بسا مرتبۀ نخست و نازل آن، روشن و آشكار باشد ولى درك مراتب بالاتر نيازمند مجالى بيشتر و نگاهى بالاتر و والاتر است كه خداوند سبحان بدان اشاره دارد و مى‌فرمايد: لِيشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ ولى با توجه به مجال اندك ما در تشريح آن منافع، تنها به بعضى از نفحاتيكه از گنجينه‌ها و رموز باطنى و روحى اعمال حج مى‌وزد، اشاره مى‌كنيم:
اسرار عمره
نخستين عمل از اعمال حج، احرام است. مى بينيكه چگونه آدمى با كندن لباس‌هاى ظاهرى - كه وسيلۀ آرايش تن است - دو قطعه پارچۀ سفيد را - كه نشانه و نماد قطع همۀ علايق و وابستگى‌هاى انسان از زندگى دنيايى و زخارف آن