15«الْعِلْمُ عِلْمَانِ: مَطْبُوعٌ وَ مَسْمُوعٌ، وَ لاٰ يَنْفَعُ الْمَسْمُوعُ إِذَا لَمْ يَكُنِ الْمَطْبُوعُ» . ¹علم الوراثه، در قلبى كه از كدورت صفات نفسانى و قذارت طبايع حيوانى وعلايق زشت دنيوى منزّه است مى‌جوشد و اسرار جهان غيب را هويدا و آشكار مى‌سازد. علم موروثى علمى است كه از جانب حق باشد و او معلّم انسان قرار گيرد؛ عَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً . ²اهل كشف وارثان كشوف نبوى‌اند و به بركت پيروى از آن بزرگواران، به وراثت علوم حقيقى نايل مى‌شوند. اين علوم تقليدى نيست. تقليد تقييد است و تمام علماى رسوم در قيد تقليدند و گاهى از حس و گاهى از عقلشان تقليد مى‌كنند، اما آن‌كه وارث علم حقيقى است، اگر هم مقلّد باشد، تنها مقلّد خداست و اين دسته، علماى حقيقى و اهل تحقيق‌اند. اصل در عالم جهل است و علم مستفاد و وجود است و وجود مخصوص خداوند مى‌باشد؛ «فتقليد الحقّ الذي له الوجود أولى من تقليد مَن هو مخلوق مثلك فكما استفدت منه سبحانه الوجود فاستفد منه العلم» . ³صوفى‌ها گاهى به‌جاى علوم اكتسابى و ارثى، از اصطلاح علم الروايه و علم الدرايه استفاده مى‌كنند. ⁴ولى آنچه مهم است اين‌كه آنان معلّم علوم ارثى يا وهبى يا علم الدرايه را اَب معنوى مى‌دانند. آنان بر اساس حديثى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه فرمود: «الآبٰاء ثلاثة؛ أب ولّدك و أب ربّاك و أب علّمك» ، ⁵معتقدند ⁶كه معلّم عارفان، انبيا و اولياى الهى‌اند. علوم صوفيه ميراث معنوى است كه از سوى اب معنوى بر قلب عارف مى‌نشيند. زمين ارث صورى خداست. ولى ميراث پيامبران علوم معنوى و حقيقى است.

شريعت، طريقت، حقيقت

از مسائل مهم ديگر، كه هم نتيجۀ مباحث پيشين است و هم مستنداتى از آيات و احاديث دارد، آن است كه، شريعت هم ظاهر و باطن دارد. نماز بجز كالبد ظاهرى، باطنى دارد كه همان ذكر خداست؛ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللّٰهِ أَكْبَرُ . ⁷روزه ظاهرى دارد كه امساك است، اما باطن آن امساك و تقواى معنوى است؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ⁸و اينجاست كه مسألۀ شريعت و طريقت در عرفان اسلامى مطرح مى‌شود.

عرفا و صوفيان، تعريف‌هاى گوناگونى از شريعت، طريقت و حقيقت كرده‌اند؛ ابوالقاسم