26براى پيشرفت، گردآورى ثروت و توجيه شرعى در آمدها و منافع گوناگون پيش آورد.
چنان‌كه نابه‌سامانى عمومى در دوره‌هايى مشخص، موجب شده است كه چندين مسؤول براى حج تعيين شود و در نتيجه، فاصلۀ جغرافيايى يا نژادى و يا مذهبى ميان حاجيان به‌وجود آيد.
افزون بر اين نابه سامانى‌ها، گروه‌هاى بسيارى در ميان راه به كاروان‌هاى حاجيان هجوم مى‌آورند و اموال آنان را به يغما مى‌برند. همچنين، بازرگانان و عرب‌هاى بيابانى در مكه تلاش مى‌كنند كه حيوانات را با قيمت گزافى به آنان بفروشند.
در حال حاضر، ما شاهد محدوديت‌هاى سياسى از سوى كشورى هستيم كه مسلمانان در آن زندگى مى‌كنند كه مانع از آزادى در اعمال حج مى‌شود، به ويژه محدوديت‌هايى را كه خود كشورى كه مكه در آن واقع شده ايجاد مى‌كند.
چه، در آن‌جا محدوديت‌ها، مراقبت‌هاى امنيتى و سياسى و دخالت‌هايى به‌چشم مى‌خورد كه اجازه نمى‌دهد حاجيان آن‌گونه كه مى‌خواهند حج را برگزار كنند.
با اين وجود، پديدۀ حج همچنان زنده است و هر سال نيرومندتر و گسترده‌تر مى‌شود. تعداد حاجيان در سال 1980 نزديك به يك ميليون رسيد، در حالى كه در سال 1914 هفتاد هزار بوده است. 1سرانجام، درگيرى ميان اين پديده و تمامى پديده‌ها و روابطى كه مانع از برگزارى آن به اين و يا آن شكل مى‌شود همچنان ادامه دارد.
بعد سياسى حج
قبايل وقتى كه در موسم حج عازم مكه مى‌شدند، هركدام از آنها نشان‌هاى خاص، بت‌ها و جامه‌هاى خويش را با خود حمل مى‌كردند و بدين وسيله بر برترى قبيله‌اى و برترى مقامش در ميان ديگر قبايل پاى مى‌فشردند. ليكن حج پس از اسلام، بنياد تازه‌اى را استوار ساخت كه با تمامى اين اعمال و شعارها در تضاد بود و حتى آنها را از ميان برد و يك وضعيت توحيدى خالص را به وجود آورد كه مسلمانان را قادر ساخت تا در برابر همبستگى‌هاى مختلف از قبيل مليت و قبيله و امثال آن مقاومت كنند.
از اين رو، آن‌گونه كه ملّى‌گرايى، ديگر ملت‌ها را بلعيده‌اند مسلمانان را نمى‌بلعند و اينان قربانى آن نمى‌شوند و كشورهايشان كه بر حسب انگيزۀ فطرى، عاطفى و نژادى آن