9اين‌گونه است كه حج، در قلمرو آثار و نتايجى كه دارد، به خودشناسى و مردم‌شناسى هم كمك مى‌كند، تا هركس ميزان موفقيت خويش را در اين عرصه دريابد و بداند كه آيا حج، تحوّل و دگرگونى در وضع او پديد آورده است يا نه؟ مثل دانش‌آموزى كه در امتحان مردود مى‌شود و در همان كلاس قبلى مى‌ماند، يابيمارى كه پس از مداوا باز هم تندرستى خويش را باز نمى‌يابد، اين نشانۀ بى‌خاصيتى آن درس و اين درمان است.
حج نيز مى‌تواند آزمونى براى موفقيت انسان در امتحان خودسازى به‌شمار آيد، چون در مدرسۀ دين و مكتب ايمان هم بعضى به موفقيت مى‌رسند و برخى مردود مى‌شوند. ميزان پاى‌بندى به احكام الهى، شاخص قبولى در اين كلاس و مدرسه است.
ابتلاى انسان‌هاى خداباور به انواع رنج‌ها و بلاهاى آسمانى، براى تقويت روح و ايمان و صبر و آموزش درس و تسليم در برابر مشيت و فرمان الهى است و آن‌چه در زندگى انبياى الهى و اصحاب صبور آنان مثل بلا و. . . پيش آمده است، صحنه‌هايى از اين آزمون خدايى است. آن‌چه كه در تاريخ اسلام و در حادثۀ كربلا پيش آمد، نمونه‌اى ديگر از اين‌گونه آزمايش‌هاى سخت الهى براى خاندان پيامبر بود و حسين عليه السلام نيز وارث سلسلۀ پيامبران و وارث آدم، نوح، ابراهيم، موسى، عيسى وحضرت محمد صلى الله عليه و آله گشت و بُعد الگويى حضرتش جاودانه ماند.
براساس اين فروغ فراگير كه از عاشورا دريافته‌ايم، مى‌توانيم خطاب به سيدالشهدا عليه السلام چنين بگوييم:
يادتو، انقلابى‌پيوسته‌در ميان ماست.
زمان مى‌گذرد، ولى فروغ آن نهضت برافروخته‌تر مى‌شود.
هرگاه در جامعۀ ما يزيد ستمگرى طغيان كند، يك حسين هدايتگر رودرروى او مى‌ايستد، تا دين حق، به‌عنوان راهى پيش‌برنده، بماند و ما به برترى و اعتلا برسيم.
ما در سايۀ روح بزرگ و بلند تو، هميشه عزيز مى‌مانيم و جز در پيشگاه خدايمان سرفرود نمى‌آوريم.
و. . . اين، بنيان قوانين آسمانى است، كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله براى تكميل آن آمده است.
پى‌نوشتها: