73كه زائرى خوابش مى‌برد يا به دليلى از شتر مى‌افتاد و مى‌ماند. چنان كه حاجى شيخ جعفر ترشيزى براى امين الدوله گفته بود كه «در راه جبل، نيم‌شبى كه روى شتر به تهجّد مشغول بوده، از سرين مركب سُريده، نماز را نبريده، از قافله باز مانده. . . تقدير آن قدر مساعد بوده است كه خرجين شيخ هم با خودش به زمين افتاده. . . درين حال عربى سوخته سياه از راه مى‌رسد. . . تفقدى از حالش كرده رحمت مى‌آرد. . . مى‌رود از يورت و مسكن خودش شترى و مرد ديگر مى‌آرد. . . براى راحت و بستن شكسته‌ها، شيخ را در مضيف قبيله يك اربعين قبول مى‌كنند و پس از شفا و عافيت به نجف مى‌رسانند.» 1اگر حاجى آن اندازه توان مالى داشت كه بتواند تخت روان اجاره كند، به راحتى مى‌توانست در همانجا به مطالعه هم بپردازد. 2امين الدوله، در جاى ديگرى هم نوشته است كه «در اين صحرا طى طريق مى‌كنيم و در تنهايى به مطالعۀ تاريخ مكه و مدينه مشغولم.» 3و نوشته است: «در تخت روان مطالعۀ كتاب خلاصة الوفاء و آداب و سنن زيارت مدينۀ منوّره از من فوت نمى‌شد» . 4اين در حالى بود كه كجاوه تلاطم زيادى داشته و امكان مطالعه در آن نبوده است.
فتاوى علما در تحريم راه جبل
سند مهمى كه در اين زمينه در دست است و به وسيلۀ شيخ شهيد فضل اللّٰه نورى تنظيم شده، مجموعه‌اى از فتاوى علماست كه پس از حج سال 1319 در اين باره صادر شده است.
مقدمۀ اين سند را شيخ فضل‌اللّٰه كه خود در آن سال مشرف بوده نگاشته و حكايت آزار و اذيت فراوان و تلفات بى حد و شمار اين مسير را گزارش كرده است. اين سند كه متن فتواى تحريم خود شيخ است، به همراه فتاوى علما در سال 1320 به چاپ رسيده است. 5شيخ فضل اللّٰه در اين متن تحريمه، با اشاره به سفر خود در سال 1319 از راه گيلان واسلامبول از نيت اوليه خود براى بازگشت از طريق شام ياد مى‌كند. اما در مكه از اين قصد منصرف شده بناى بازگشت «از طريق جبل» را گذاشته و با وجود مخالفت جمعى از همراهان، اصرار بر آمدن از اين راه مى‌كند.
وى روز دوم محرم سال 1320 از مكه به راه افتاده و در هيجدهم