12واحده شود، حج تنظيم و تمرين و تشكل اين زندگى توحيدى است. حج عرصۀ نمايش و آيينۀ سنجش استعدادها و توان مادى و معنوى مسلمانان است.» 1آنچه ارائه شد فرازهايى از پيام‌هاى حج امام‌خمينى قدس سره در سه سال پايانى عمر پربركت ايشان بود. گرچه به اقتضاى شرايط زمانى و حوادث و تحولات سياسى در سال‌هاى مختلف و نيز به اعتبار جنبه‌هاى عبادى و رفتارى، بخش‌هايى از هر يك از پيام‌هاى آن حكيمِ عارف، به نكات آموزندۀ ديگر اختصاص داشته امّا يك مضمون مشترك و روح اصلى همواره در پيام‌هاى حج امام كه از سال‌ها پيش از پيروزى انقلاب اسلامى صادر مى‌كردند به چشم مى‌خورد كه حاوى همان نگرش سيستمى و جهانشمولى به اسلام است.
به نظر مى‌رسد وجهۀ نظرى آنچه را كه امام‌خمينى در عمل براى رسيدن به آن تلاش مى‌كردند و آن چيزى جز تحقق اسلامِ حكومتى در مقياس جهانى نبود، مى‌توان در مضمون مشترك پيام‌هاى حجِّ ايشان پيدا كرد.
اگر ادّعا كنيم كه يكى از مهمترين رموز درك و فهم سريع و انتقال شتابان كلام امام‌خمينى قدس سره نه تنها در ميان مسلمانان بلكه در گسترۀ جهانى، همين رويكرد نگرش سيستمى و جهانشمول به اسلام بوده سخن به گزافه نگفته‌ايم.
از همين منظر مى‌توان گفت كه نگرش امام‌خمينى به اسلام حكومتى دقيقاً ماهيتى انسانى و جهانى داشته و فارغ از مرزبندى‌هاى اعتبارى بوده است.
پى‌نوشتها: