67كه فرمود: «لاهجرة بعد الفتح.» ؛ چنانكه روايت شده است كه طايفۀ اسلم در راه فتح مكه در غدير اشطاط، نزد آن حضرت آمدند.
بريدة بن حصيب از طرف آنها نزد رسول خدا - ص - آمد و گفت: اى رسول خدا! اين اسلم و اين هم قراى آنهاست؛ شمارى از آنها هجرت كرده‌اند و برخى نزد گوسفندان و اموال خود مانده‌اند. رسول خدا - ص - فرمود: شما هر كجا باشيد مهاجر هستيد. 1اين بدان معناست كه در آن موقعيت، آنان را تحريك به هجرت به مدينه نكرد. استدلال ديگر بر اين كه هجرت بخش اعظم قبايل به مدينه اندكى پيش از فتح مكه بوده. نقلى است در اين كه رسول خدا - ص - قبل از خروج از مدينه، وقتى جنگ و مسأله فتح مكه مطرح شد، فرستادگانى را به باديه و نقاطى كه در آن حدود مسلمان داشت فرستاد تا اعلام كنند: كسانى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند ماه رمضان را در مدينه حاضر باشند. پيامبر نمايندگانى را به نقاط مختلف فرستاد تا آن كه اسلم و غفار و ضمره و مزينه و جهينه و أشجع آمدند.
كسانى را هم نزد بنى سليم فرستاد كه در قديد - در نزديكى مكه - با پيامبر - ص - برخوردند. ديگر قبايل عرب از مدينه به راه افتادند. 2خندق از بالاى وادى بطحان، در غرب وادى، در كنار حره تا غرب مصلاى عيد به سمت مسجد الفتح تا دو كوه كوچكى كه در ناحيۀ غربى وادى است حفر شد. 3چنين مى‌نمايد كه اندكى ساختمان و توسعه بناها تا كوه سلع و اكتفاى عمدۀ مهاجرين به سكونت در خيمه يا اخبيه مربوط به شرايط دشوار اقتصادى مسلمانان در آغاز هجرت باشد.
روايت شده كه امّ‌سلمه همسر پيامبر - ص -، وقتى رسول خدا - ص - در غزوه دومةالجندل بود، خانه‌اش را با خشت بنا كرد، در حالى كه قبل از آن با شاخه‌هاى درخت خرما بود. وقتى رسول خدا - ص - بازگشت به ديوارهاى خشتى نگاه كرد.
پرسيد كه اين‌ها چيست؟ گفت: خواستم از چشم مردمان در امان باشم. حضرت فرمود:
اى امّ‌سلمه! بدترين موردى كه مال مردمان در آن به كار مى‌رود ساختمان‌سازى است. 44 - تأثير ساختار شهرى مدينه بر ساير شهرها
در اينجا پس از بيان دلايل انتخاب مدينه به عنوان مركزى براى هجرت و بناى مسجد در ميانۀ آن به عنوان نقطۀ