30استطاعت شرط است يا سبب و آيا استطاعت شرط ادا است يا شرط وجوب و يا شرط صحت و آيا استطاعت شرط شرعى است يا عقلى.
4 - ارباب لغت در معناى استطاعت اختلاف درخور توجهى ندارند، جز راغب اصفهانى كه استطاعت را اخصّ از قدرت مى‌داند.
5 - استطاعت در يك تقسيم، به شرعى، عقلى و عرفى منقسم مى‌گردد.
6 - در اين كه معناى استطاعت در آيه عقلى است و يا عرفى، ميان فقها اختلاف وجود دارد. ثابت كرديم كه دوّمى صحيح است.
7 - ثمرات اين اختلاف نظر، در فقه فراوان است كه به مواردى از آن اشاره شد.
8 - اين نظر ثابت شد كه استطاعت عرفى است و روايات مفسره، در مقام بيان مصاديق معناى عرفى آيه مى‌باشند.
9 - زاد و راحله هنگامى شرط استطاعت است كه به آنها نياز باشد.
10 - براى حل تعارض ميان رواياتى كه دلالت دارد بدون زاد و راحله حج واجب نيست و رواياتى كه دلالت دارد اگر بى‌زاد و راحله رفتن، بدون عسر و حرج ممكن باشد كفايت از حجةالاسلام نمى‌كند، راههاى مختلفى بيان شده و صحيح حل تعارض به تقييد مفهوم هر يك به منطوق ديگرى است.
در خاتمه لازم به يادآورى است در شماره 13 فصلنامۀ ميقات در مقالۀ «طواف و محدودۀ آن» در ص65 ستون دوم اشتباه چاپى رخ داده و در دو مورد به جاى «حريز» ، «ضرير» آمده است كه ضمن تصحيح از خوانندگان گرامى پوزش مى‌طلبيم.
پى نوشتها: