66چند قول هست:

اوّل: مبدأ، ديوار خانه است. صاحب «مسالك» كه خود اين نظر را ابراز كرده، فرموده است: «ويجب مراعاة هذه النسبة من جميع الجهات؛ فلو خرج عنها ولو قليلاً بطل و من جهة الحجر يحتسب المسافة بأن ينزل منزلة البيت.» ¹واجب است رعايت اين فاصله (5/26 ذراع) در تمام اطراف؛ بنابر اين، اگر مختصرى از اين حد تجاوز كند، طواف باطل است. و در طرف حجر اسماعيل، ملاك ديوار حجر است كه حجر به منزلۀ بيت مى‌شود.

دوّم: مبدأ، ديوار حجر است، اگر حجر از بيت باشد.

صاحب جواهر در تأييد اين نظر فرموده: «لا اشكال فى احتساب المسافة من جهة الحجر من خارجه، بناءً على أنه من البيت.» ²در محاسبۀ حد مطاف (5/26 ذراع) از خارج ديوار حجر، اشكالى نيست، بنابر اين كه حجر جزء خانه باشد.

سوّم: مبدأ، ديوار حجر است، گرچه حجر را جزء خانه ندانيم. صاحب مدارك ³اين رأى را پسنديده و فرموده: «و تحتسب المسافة من جهة الحجر من خارجه.» حد مطاف در طرف حجر اسماعيل از خارج حجر به حساب مى‌آيد.

نقد و بررسى

بى‌ترديد، مفاد روايت «محمد بن مسلم» قول اول است؛ زيرا اطلاق عبارات امام - ع - كه فرمود: بايد طواف در حد فاصله ميان خانه و مقام ابراهيم (5/26 ذراع) واقع شود، شامل تمام چهار طرف مى‌گردد؛ بويژه اين جمله: «و الحد قبل اليوم و اليوم واحد قدر ما بين المقام و بين البيت من نواحى البيت كلّها، فمن طاف بالبيت فتباعد من نواحيه ابعد من مقدار ذلك كان طائفاً بغير البيت.»

بنابر اين، استثناى ناحيۀ حجر اسماعيل از اين حد، نياز به دليل دارد.

برخى از فقها فرموده‌اند: ⁴از عبارت:

«قدر ما بين البيت و المقام» ظاهر مى‌شود كه:

حد طواف (5/26 ذراع) از جايى كه طواف جايز است محاسبه مى‌گردد، نه اين كه از خانه به مقدار بيست و شش و نيم ذراع، حد مطاف است. و در طرف حجر، چون طواف از كنار حجر جايز است، تا بيست و شش و نيم ذراع، حد مطاف خواهد بود.

به عبارت روشن‌تر: امام - ع - اين فاصله (5/26 ذراع) را از هر جا كه طواف