47در اينجا تذكر دو نكته را در ارتباط با اين موضوع لازم مىدانيم:
1 - بطورى كه ملاحظه فرموديد على رغم توصيف صندوق و ضريح ائمۀ بقيع در منابع متعدد، در هيچيك از اين منابع، در مورد تاريخ دقيق ساخت اين ضريح و يا بانى و سازندۀ آن، ذكرى به ميان نيامده است، ولى با توجه به قدمت آن و اهتمام مجدالملك براوستانى به ساختمان حرمها و احداث گنبد و بارگاه ائمۀ هدىٰ و جناب ابراهيم و عثمان بن مظعون در بقيع و ساختمان حرم كاظمين - عليهماالسلام - و حضرت عبدالعظيم و ساير حرمها و مشابهت ضريح جناب ابراهيم با ضريح ائمۀ بقيع مىتوان با ظن قريب به يقين ادعانمود كه ضريحهاى سه گانه در بقيع نيز به دستور وى ساخته شده است؛ زيرا بعيد است شخصى همانند مجدالملك با علاقه شديد و امكانات فراوانى كه در اختيار داشته است بقعهاى با آن عظمت بنا كند ولى از ساختن ضريح و صندوق بر روى اين قبور، غفلت ورزد. به هر حال وجود خطوط فارسى نيز مؤيد اين است كه اين ضريح به قول بتنونى از آثار ايرانيان است.
و اگر اين حدس و گمان واقعيت داشته باشد، بانى اين ضريحها و تاريخ تقريبى ساخت آنها، روشن خواهد گرديد كه همزمان با ايجاد بقعۀ ائمۀ بقيع، در نيمه دوّم قرن پنجم هجرى، به دستور مجدالملك ساخته شده است.
2 - نكته دوم اين كه بر خلاف گفتار ابن جبير و چهار تن ديگر از مورّخان قديم، تا قرن دهم هجرى كه صندوق ائمۀ بقيع، از چوب و مزين به نقوش و صفحات فلزى از جنس مس بوده است، ظاهر گفتار بتنونى اين است كه اين صندوق فلزى و از جنس مس مىباشد و اين گفتار در صورت صحّت، نشانگر تعويض صندوق قبلى در قرنهاى اخير است.
گرچه اين احتمال را نمىتوان بطور قطع مردود دانست، ولى به نظر مىرسد كه چنين تغيير و تعويضى صورت نگرفته است و بر خلاف نظريۀ مورّخان قديمى، كه در اثر مشاهده و تماس نزديك بوده، نظريۀ بتنونى مستند به حدس و گمان مىباشد؛ زيرا وجود ضريح دوم در دوران وى، موجب فاصله و مانع از مشاهده و تماس نزديك و طبعاً مانع از اظهار نظر قطعى خواهد گرديد.
اين بود اولين ضريح ائمۀ بقيع - عليهم السلام - با آن قدمت و سابقۀ تاريخى.
و اما ضريح دوم:
سيد اسماعيل مرندى در كتاب خود؛ «توصيف مدينه» كه در سال 1255 تأليف نموده است، مىگويد:
و هر پنج تن مطهر در يك ضريحند ازچوب مشبك، و عباس در بالاى سر ائمۀ اربعه واقع شده و قبرش على حده است. در ميان ضريح و چهار معصوم متصل به يكديگر و در بالاى قبر مطهر پرده كشيدهاند و يك قبّۀ بزرگ دارد. 1
و مرحوم فرهاد ميرزا مىگويد: صندوق ائمۀ اربعه در ميان صندوق بزرگ است كه عباس عمّ رسول اللّٰه نيز در آن صندوق قرار گرفته است. متولّى آنجا درِ صندوق را باز كرده به ميان ضريح رفتم و دور ضريح طواف كردم، ميان صندوق و ضريح كمتر از نيم ذر است كه به زحمت مىتوان حركت كرد بلكه براى آدمهاى قطور متعسر است. 2
ميرزا محمد حسن فراهانى مىنويسد: در وسط اين بقعۀ مبارك صندوق بزرگى است از چوبِ جنگلى بسيار ممتاز و در وسط اين صندوق بزرگ دو صندوق چوبى ديگر است و در اين دو صندوق پنج نفر مدفونند يكى امام ممتحن حضرت حسن - سلاماللّٰه عليه - و. . . 3
و اين بود گفتار شاهدان در مورد ضريح دوّم قبور ائمۀ بقيع كه در روى دو ضريح مجزا و مستقل متعلق به ائمه - عليهم السلام - و جناب عباس قرار گرفته بود.
ولى متأسفانه در اين منابع، از تاريخ اين ضريح هم كه مسلّماً پس از قرن دهم ساخته شده و همچنين از سازندۀ آن، كه چه كسى بوده است، هيچ اثرى به دست نيامد.
چگونگى قبر و ضريح منسوب به فاطمه - عليها السلام -
اكثر مورّخان كه به معرفى قبّه و ضريح ائمۀ بقيع پرداخته و گاهى به بعضى از جزئيات آنها اشارهاى دارند. متأسفانه