51تأسف ما وقتى شديدتر خواهد شد كه بر چنين سهل‌انگارى، اين مطلب را نيز اضافه كنيم كه شايد صد يك و بلكه هزار يك زائرانِ خانۀ خدا و حرم شريف پيغمبر، از وضع اين منطقه، آداب و رسوم مردم حرمين، مقرراتى كه در آنجا حاكم است، اماكن زيارتى و آداب خاص آن اماكن، اطلاع درست ندارند، تا چه رسد به وضع اقتصادى و موقعيت جغرافيايى حجاز و حرمين در بين ديگر كشورهاى اسلامى.
زيان اين ندانستن مخصوصاً در آن قسمت كه به آداب و رسوم مذهبى مردم حجاز مربوط مى‌شود كمتر از نقص ندانستن اعمال و فرايض حج نيست و بسا مشكلاتى را پيش مى‌آورد. بدون شك اگر بازرگانى بخواهد كالايى را به ارزش همان مبلغ كه يك تن حاجى در سرزمين حجاز مصرف مى‌كند خريدارى كند، اطلاعاتى وسيع‌تر از معلومات اين برادر مسلمان دربارۀ خصوصيات آن كالا، چگونگى توليد آن، بهاى آن و بازار فروش آن به دست خواهد آورد. متأسفانه مى‌بينيم در اين چند سال كه رفتار زائران بايد نشان دهندۀ درجه آشنايى ما به احكام و آداب دين باشد، توجه‌مان به خريد و انتخاب كالا بسيار بيشتر از توجه به روشى است كه امامان ما از ما هميشه و بخصوص در اين سفر انتظار دارند. اين بنده آن دسته از زائرانى را كه گاهگاه در روزنامه‌هاى كشور خودمان از آنان انتقاد مى‌شود به هيچ وجه مقصر نمى‌دانم، گناه از امثال من بنده است كه در تعليم آنان چنان كه بايد نكوشيده‌ايم. بيشتر برادران مسلمان ما به حج مى‌روند و بر مى‌گردند و درست نمى‌دانند به كجا رفته‌اند وبراى چه رفته‌اند. بلكه گروهى از آنان حتى به ظاهر هم نمى‌دانند به كجا رفته‌اند. و اگر از آنان بپرسند شهر مقدس مكه و مدينه را از روى نقشه جهان بشناسانند كه در كدام نقطه است، در مى‌مانند، تا چه رسد به اينكه بدانند اين دو شهر پيش از ظهور اسلام چه وضعى داشته و چگونه اداره مى‌شده و
اسلام چه تغييرهاى بنيادى در آن پديد آورده است.
بيشتر حاجيان نمى‌دانند چه رژيمى بر اين منطقه حكومت دارد.
نمى‌دانند مردم اين شهرها بر چه مذهبى هستند. آنان كه آشنايى مختصرى