16نشدنى مى‌كشد. اولين وظيفۀ هر يك از حجاج تأمل در اين راز و رمزها و تبادل نظر و جستجوى سررشتۀ كار از اين همه است و نيز تأمل در اينكه چرا دستها و دستگاههايى سعى مى‌كنند حج را برون از همۀ مفاهيم سياسى و جمعى‌اش و تنها به عنوان عبادتى يك بُعدى كه فقط داراى خواص فردى است مطرح نمايند و چرا روحانى‌نمايان دين به دنيافروش كه نام و شأن دينى آنان حكم مى‌كند كه مردم را به اين اسرار آشنا و جسم و جان آنان را به سمت هدفهاى آن به حركت درآورند، به عكس، با هرگونه روشنگرى در اين‌باره مخالفت و عناد ورزيده، اصرار بر كتمان حقايق دارند و چرا بارها و بارها در بلندگوهايى اعلام مى‌شود كه «سياست در حج نبايد دخالت كند»! مگر اسلام و احكام نورانى آن براى اداره و هدايت زندگى مادّى و معنوى انسانها نيست؟ و مگر ديانت در اسلام با سياست آميخته نيست؟ اين از جملۀ دردهاى بزرگ عالم اسلام است كه تحجّر و كوته‌بينى و دنياطلبى جمعى همواره در خدمت غرض‌ورزى و حسابگريهاى خباثت‌آلود جمعى ديگر قرار گيرد و قلمها و زبانهايى كه بايد در خدمت اسلام و در جهت تبيين حقايق آن به كار مى‌افتاد، ابزارى در دست دشمنان هوشيار و توطئه‌گر اسلام گردد. اين همان مصيبتى است كه امام راحل - رضوان‌اللّٰه عليه - بارها به تلخى از آن سخن گفته و ناليده‌اند و جاى آن است كه هوشمندان امت، عامۀ مردم را با آن آشنا ساخته، مرز ميان «علماى صادق» و «دين به دنيافروشان مزدور» را براى آنان مشخص سازند.