15مسلمان را پديد نمى‌آورد و قوميت عربى و فارسى و تركى و افريقايى و آسيايى، به جاى آنكه رقيب و معارض هويت واحدۀ اسلامى آنها باشد، بخشى از آن و حاكى از سعۀ وجودى آن مى‌گردد و به جاى آنكه هر قوميتى وسيله و بهانۀ نفى و تحقير قوميتّهاى ديگر شود، وسيله‌اى براى نقل و انتقال خصوصيات مثبت تاريخى و نژادى و جغرافيايى هر قوم به ساير اقوام اسلامى مى‌گردد.
حج با مشاهد و مناسك و شعائر خود بايد اين روح وحدت و ملائمت و جماعت و عظمت را در مسلمانان همۀ اقطار عالم زنده كند و از شعوب و قبايل مختلفه امت واحده پديد آورد و آن امت واحده را به وادى امن عبوديت مطلق خداوند هدايت نمايد و مقدمات تحقق گفتۀ خداى بزرگ را كه: «إِنَّ هٰذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ » فراهم آورد.
تشكيل امت واحده‌اى كه ناصيۀ عبوديت بر درگاه ربوبيت و وحدانيت مى‌سايد همان آرزوى بزرگ اسلام است و همان است كه در سايۀ آن نيل به همۀ كمالات فردى و جمعى مسلمين ميسر مى‌گردد و همان هدفى است كه جهاد اسلامى براى تحقق آن تشريع شده و هر يك از عبادات و فرايض اسلامى، بخشى از آن را زمينه‌سازى و تأمين مى‌كند.
حج ابراهيمى و محمدى صلى‌اللّٰه عليهما و آلهما بى‌گمان يكى از بزرگترين مقدمات و اركان اين هدف بزرگ است. بدين جهت در اين عرصۀ عظيم، در همان حال، كه ذكر خدا:
«فَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَذِكْرِكُمْ آبٰاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً» و اعلام برائت از مشركان «وَ أَذٰانٌ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النّٰاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللّٰهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ » ركن حج محسوب مى‌شود، حساسيت در برابر هر حركتى كه ميان برادران - يعنى اجزاء اين امت واحده - جدايى و دشمن بيافريند نيز در حد اعلا است تا آنجا كه حتّى بگومگوى دو برادر مسلمان نيز كه در زندگى عادى چندان مهم نمى‌نمايد، در حج ممنوع و حرام است: «فَلاٰ رَفَثَ وَ لاٰ فُسُوقَ وَ لاٰ جِدٰالَ فِي الْحَجِّ». آرى، همان صحنه كه در آن برائت از مشركان يعنى دشمنان بنيانى «امت واحدۀ توحيدى» لازم مى‌شود، جدال با برادران مسلمان يعنى اجزاء بنيانى «امت واحدۀ توحيدى» ممنوع و حرام مى‌گردد. و بدين گونه پيام «وحدت و جماعت» در حج، صراحت بيشترى مى‌يابد.
رازها و رمزهاى حج بسى بيش از آن است كه در اينجا بدان اشاره شد و تدبّر در اين رازها كه همه در جهت احياى شخصيت فرد و جامعۀ مسلمان و مبارزه با عوامل نابودى آن است افقى جديد در برابر حاجى مى‌گشايد و او را به عالمى پرتلاش و پرحركت و تمام