8
1. ابعاد حج
حج همانند ديگر عبادات، سنن و آدابى دارد. برخى از امور را جزو مستحبات و آداب حج شمرده‌اند و بخش ديگر را جزو واجبات دانسته‌اند. از آنجا كه هريك از انسان‌ها كه متعلق به فرهنگ‌ها و ارزش‌هاى گوناگون هستند، از نگاه ارزش‌گذارانه، داراى ويژگى‌هاى مثبت و منفى‌اند؛ همۀ اين آداب و فرايض به منظور آگاهى بخشى و كسب جنبه‌هاى مثبت انسانى (مفهوم تحليه در ادبيات دينى) و دورى از ابعاد منفى (مفهوم تخليه) طرح ريزى شده است.
تمام آنچه كه در قرآن آمده و از جمله حج، ظاهرى دارند و باطنى. ظاهر قابل رؤيت براى همه است اما براى فهم باطن مى‌بايست تلاش نمود. حج در ظاهر و در اصطلاح به معناى انجام دادن مناسك مخصوص در ايام حج است، اما در واقع و باطن، بريدن از خلق و روى آوردن به حق است (زارعى، ص63 ، 1376).
انسان با فاصله‌گيرى از مظاهر دنيوى و خانواده و شهر و كشور و تعلقات خود، فرصت آشنايى و انس با نمادها ونشانه‌هاى معنوى وآموزه‌هاى الهى را مى‌يابد. بسيارى از آنچه انسان به‌واسطۀ اين سفر با رويكردى جديد بدان متوجه ميشود و فرا مى‌گيرد، به روابط اجتماعى و رفتارهايى مرتبط است كه در زندگى اجتماعى از انسان سر مى‌زند. اين شامل احكام شرعى است از يك سو و نوع نگرش به جهان پيرامونى از سوى ديگر.
از منظرى ديگر، حج از حيث دو بعد داخلى و خارجى (بين المللى) مورد بررسى قرار مى‌گيرد؛ آيين حج از آن جهت كه در رديف اعمال عبادى قرار مى‌گيرد كه مى‌بايست به قصد نزديكى به خداوند صورت گيرد و زيربناى فلسفى و فكرى آن بر نوعى تشكل مسلمين جهان بوده و شامل همبستگى اجتماعى مى‌شود، يك سلسه وظايف درون گروهى است. اما از آن جهت كه مسلمانان جهان به‌واسطۀ ورود به سرزمين مقدس، از شمول مقررات و حقوق پيشين رها و مشمول مقررات بين المللى حج وحرم مى‌گردد، در قلمرو حقوق بين الملل قرار مى‌گيرد. اين مطالعه، بررسى مراسم حج را از هر دو منظر به طور نسبتاً مساوى مورد توجه قرار داده است (خامنه‌اى، ص61 ، 1371).
براى پى بردن به اسرار حج، مى‌بايست روش‌هاى عملى گوناگونى كه از سوى رهبران دينى سفارش و توصيه شده، پيروى نمود. آنچه در اين مطالعه دربارۀ عناصر انتقال دهندۀ معانى و پيام‌هاى فرهنگى بيان مى‌شود، ممكن است الزاماً بيانگر دليل تشريع برخى مناسك يا فلسفۀ پايه‌گذارى آن در حج نباشد؛ بلكه به دليل برخى پيامدها چنين برداشتى از آن‌ها صورت مى‌پذيرد.