15
سخن آغازين:
حج و عمره، از اعمال عبادىِ مسلمانان است و بر اساس قاعدۀ اوليه، لازم است اين عمل؛ مانند نماز و روزه، به وسيلۀ خود مكلف انجام گيرد و نيابت شخص ديگر براى انجام عمل جايز نيست، مگر در موارد خاص كه خود مكلف به جهاتى قادر بر انجام آن نباشد و يا پيش از انجام آن وفات يافته باشد. براى چنين مواردى دليل خاص بر جواز نيابت وارد شده و در نتيجه مى‌توان بالتسبيب، حج و عمرۀ واجب را براى معذورين و يا وفات يافتگان نيابت نمود؛ همچنان‌كه دلايلى نيز براى جواز نيابت در حج و عمرۀ مندوب و مستحب وجود دارد؛ چه براى عاجز و چه براى قادر و هم‌چنين چه براى زنده و چه براى وفات يافته. اين بحث، مورد اتفاق فقهاى شيعه بوده و فعلاً كلامى در بارۀ آن نيست.
در فقه، براى نايب و هم‌چنين براى منوب‌عنه شرايطى ذكر شده كه در جاى خود بايد مورد پژوهش و بررسى قرار گيرد، ليكن در اين ميان، اين بحث و پرسش كه «آيا نايب مسلمان، مى‌تواند نايب غير مسلمان شود؟» ، از اهميت زيادى برخوردار است و از آن مهم‌تر اينكه: «آيا نايب شيعه و پيرو مكتب اهل بيت‌عليهم السلام مى‌تواند نايب مسلمان غير شيعه باشد؟» اين موارد، از مباحث فقهىِ روز و بسا لازم و ضرورى است و اهميت آنها از اين رو است كه با وقوع انقلاب اسلامى در ايران و بيدارى اسلامى در ديگر كشورهاى اسلامى، اقبال مردم به اسلام، به ويژه مذهب تشيع فراوان شده است؛ به‌گونه‌ا ى كه بخش قابل توجهى از جوامع امروز عالم اسلام را تازه مسلمان شده‌ها و گرويدگان به شيعه مستبصرين تشكيل مى‌دهند. اين عده از تازه مسلمانان و يا مستبصران، از جهت عاطفى پيوند خود با والدين و ساير بستگان را قطع نكرده و علاقه مندى آنان به خانواده باقى است. بدين جهت نسبت به آنان بسا دلسوزى و دلتنگى نموده و از اينكه آنان هنوز در كفر و شرك خود و يا در جهت مخالف مكتب اهل بيت‌عليهم السلام قرار دارند، احساس تأسف نموده و در صدد كمك معنوى به آنان بر مى‌آيند. يكى از كمك‌هاى آنان، انجام عبادات به نيابت از آنان است؛ از جمله براى آنان حج انجام مى‌د هند، تا از اين طريق مقدارى از گناهانشان را كاهش داده و بار معاصيشان را سبك‌تر كنند. بدين جهت اين بحث مطرح مى‌گردد كه آيا انجام چنين عملى براى آنان جايز و صحيح است و فايده اى براى منوب عنه دارد، يا ندارد؟
در اين نوشته، به ديدگاه فقهاى شيعه در اين بحث مى پردازيم و بررسى ديدگاه ديگر فرق اسلامى‌از جمله: شافعى، مالكى، حنفى و حنبلى را به مجالى ديگر وامى گذاريم و با يارى خداوند، ادامه بحث را در دو فصل پى مى‌گيريم: