49تربيت، عدالت، امنيت و آزادى، مفاهيم مهمى هستندكه در حج به هم مى‌رسند؛ به‌گونه‌اى كه مى‌توانيم بگوييم آن‌ها چهار مفهوم به هم وابسته هستند. حج از طريق برداشتن تمايزات قومى، نژادى، زبانى، جغرافيايى، سياسى و اقتصادى و نهادينه كردن ارزش‌هاى مشترك، عدالت را در ميان امت اسلامى گسترش مى‌دهد.
هر قدر عدالت در ميان امت اسلامى ارتقا يابد، امنيت امت اسلامى پايدارتر مى‌شود. امنيت به اين معنى است كه حقوق فرد، خانواده، جامعه و حكومت، در عرصه‌هاى مختلف، از تعرض و تهديد مصون باشد. كار ويژۀ قانون، به ويژه قانون الهى، تعيين دايرۀ حقوق و تكاليف، حفاظت از امنيت فرد، جامعه و حكومت در چارچوب اين نظام و پيشگيرى از تهديدات و مجازات خاطيان است. فضاى امن، آزادى را به ارمغان مى‌آورد و آزادى باعث شكوفايى استعدادهاى انسان مى‌شود. بنابراين، حج از عوامل شكوفايى انسان است.
حج، عبادت جامعى است كه تمامى لايه‌ها و ابعاد وجودى انسان را در بر مى‌گيرد. به لحاظ اعتقادى، حج آميخته با توحيد، نبوت و معاد است. همچنين الگوهاى اعتقادى را به ما معرفى مى‌كند؛ الگوهايى مانند ابراهيم خليل الله و اسماعيل و هاجر و ديگر اولياى الهى.
موسم حج به لحاظ اخلاقى نمايش دهندۀ جامعه‌اى اخلاقى است كه تنها در آرمان‌شهرها مى‌توان سراغ آن‌را گرفت. همچنين حبّ الله تبارك وتعالى و حبّ اولياى الهى را در درون قلوب حجاج افزايش مى‌دهد. به‌لحاظ رفتارى، حج تجلّى رعايت شريعت در دو بُعد «حق‌الناس» و «حق‌الله» است. همچنين حج الگوهاى تربيتى بى بديلى را در اختيار امت اسلامى قرار مى‌دهد. از تسليم ابراهيم و اسماعيل در برابر خداوند متعال تا مبارزه با شيطان، از نفى تمايزات نژادى و طبقاتى آن تا تأكيد بر ارزش‌هاى مشترك الهى و از نفى خودخواهى و شرك و بت پرستى تا تأكيد بر جمع و جماعت و توحيد و حق پرستى.
از آنچه گفتيم، اين نتيجه به دست مى‌آيد كه شاخص اصلى تربيت متعاليه، رياست و حاكميت عقل بر ديگر قواى انسان؛ يعنى قوۀ شهوت و غضب و شيطنت است. علامت اين رياست هم التزام عقلى، قلبى و رفتارى به آموزه‌هاى الهى است؛ زيرا
«. . . الْعَقْلُ. . . مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ» . 22
براى اين كه بتوانيم عقل‌گرايى را در وضعيت امروز امت اسلامى، از طريق دستگاه‌هاى تعليم و تربيت، اجرايى كنيم، نيازمند ارائۀ شاخص‌هاى آن هستيم. در قرآن كريم و احاديث صادره از اولياى الهى شاخص‌هاى اين عقل گرايى ذكر شده است. منازل السائرين نمونۀ بى بديلى از تلفيق آيات و روايات، با يك نگاه سيستمى است.23
جمع بندى
با توجه به آنچه آمد، نتايج ذيل قابل استخراج است:
ابعاد تربيتى حج متناسب با ابعاد وجودى انسان كامل و جامع است. با توجه به اين كه انسان از لايه‌هاى وجودى عقلى، قلبى و ظاهرى برخوردار است، ابعاد تربيتى حج هم در سه بعد تربيت اعتقادى، تربيت اخلاقى و تربيت رفتارى قابل طبقه بندى است.
با توجه به قواى موجود در انسان؛ يعنى عقل، غضب، شهوت و شيطنت و چگونگى نسبت اين قوا هشت نوع انسان، در اثر دو نوع الگوى تربيتى به وجود مى‌آيد. الگوى تربيت اسلامى، كه از آن با عنوان