24
نماز مسافر در اماكن چهارگانه (1)
مشهور ميان فقهاى متأخر اين است‌كه مسافر در چهار مكان ميان قصر و تمام مخيّر است و براساس فتواى اين فقها، اين مكان‌ها از قاعدۀ «لزوم قصر» خارج‌اند. البته اين حكم مخالفانى نيز دارد و اين اختلاف، ناشى از اختلاف وگوناگونىِ روايات در اين باب است؛ از همين رو، نظريه‌ها و دلايل ايشان را در بخش‌هاى جداگانۀ زير مطرح و به بررسى خواهيم گذاشت:
چكيده
مشهور ميان فقهاى متأخر اين است‌كه مسافر در چهار مكان ميان قصر و تمام مخيّر است و براساس فتواى اين فقها، اين مكان‌ها از قاعدۀ «لزوم قصر» خارج‌اند. البته اين حكم مخالفانى نيز دارد و اين اختلاف، ناشى از اختلاف وگوناگونىِ روايات در اين باب است؛ از همين رو، نظريه‌ها و دلايل ايشان را در بخش‌هاى جداگانۀ زير مطرح و به بررسى خواهيم گذاشت:
* نظريه و فتواى وجوب قصر:
صاحبان اين نظريه، مرحوم صدوق، فاضل بهبهانى، سيد بحر العلوم و قاضى ابن براج هستند. آنان نظريۀ خود را به متقدّمين از اصحاب (اصحاب ائمه) نسبت داده‌اند.
* نظريۀ وجوب اتمام:
گفته‌اند رأى و نظريۀ مرحوم سيد مرتضى و ابن جنيد بر اين بوده‌كه ادلۀ ايشان بررسى خواهد شد.
* نظريۀ تخيير با افضليت اتمام:
چنانكه اشاره شد، مشهور فقهاى متأخر (از شيخ طوسى تا كنون) ، اين نظريه را برگزيده‌اند.
مقدمه
در اين نوشتار، به بيان «حكم نماز مسافر در اماكن چهارگانه، از جهت قصر و اتمام» خواهيم پرداخت و مراد ما از «مكان‌هاى چهارگانه» ، به‌طور اجمال «مكّه، مدينه، مسجد كوفه و حائر حسينى» است.
همانگونه كه گفتيم، در اين بحث، سه نظريه مطرح‌كرده‌اند: 1. قصر 2. اتمام 3. تخيير؛ البته با برترى و افضليت اتمام.
در اينجا كوشيده‌ايم اقوال، ادله و وجوه جمع ميان آن‌ها را از كلمات فقهاى بزرگوار گردآوريم و با دسته بندى جامع و روشن، به مخاطب ارائه كنيم تا فاضلان و انديشمندان اين فن، با استفاده ازآن، حكم مسأله را استخراج كنند.
اهميت مسأله و فوايد و اهداف آن
از بركات انقلاب اسلامى، در بُعد معنوى، آسان‌سازى زيارت، ارائۀ خدمات به زائران، اطلاع رسانى و تبيين تاريخ و معارف و اماكن متبركۀ زيارتى است؛ به ويژه مكه، مدينه، مسجدكوفه و حائر حسينى (ع) . از سوى ديگر، از مطالبى‌كه ذهن زائران اين چهار مكان را به خود مشغول كرده، يافتن پاسخِ اين پرسش است‌كه: «آيا نماز مسافرى كه قصد اقامت ده روز نكرده، قصر است يا تمام؟»
هرچند پاسخ اين پرسش در مناسك حج و رساله‌هاى عمليه، به شكل فتوا و مجمل آمده، ليكن جاى پاسخ تفصيلى، با تمسك به مبانى، مدارك و اقوال، به‌ويژه براى روحانيان و زائران فرهيخته و عالِم، خالى است. اهميت اين مطلب، آنگاه روشن و واضح مى‌شود كه بدانيم بيشترين پرسش‌هاى زائران حج، عمرۀ مفرده و عتبات عاليات پيرامون همين مسأله است.
ازآنجاكه در اين مسأله، روايات متعدّد به ظاهر متعارض و با مدلول‌هاى مختلف وجود دارد؛ و همين امر سبب تعدد آرا و به وجود آمدن سه قول گرديده؛ شايسته است با دقت و تأمل، اين روايات را كه به‌حسب مفاد و قائل، به سه دسته تقسيم‌گرديده بررسى كنيم وكلمات فقها را در دلالت، ظهور و وجوه جمع ميان آن‌ها، به تفصيل و با دسته بندى مناسب ارائه نماييم؛ تا فرهيختگان و فاضلان، پس از ملاحظۀ اين گفتارها و اشكالات و پاسخ‌ها، به جمع‌بندى درست و به تبع آن، به قول حق دست يابند.
پيشينۀ پژوهش
فقهاى گرانقدر ما، از زمان مرحوم كلينى تاكنون، در بحث « صلاۀ المسافر» و برخى در «كتاب الحجّ» به اين مسأله پرداخته‌اند؛ گروهى تنها فتواى خود را گفته‌اند و گروهى ديگر به‌طور اجمال، روايات مسأله را آورده، حكم مسأله را از آن‌ها برداشت و استخراج كرده‌اند و سرانجام گروهى ديگر به تفصيل بحث كرده، به استنباط حكم مسأله پرداخته‌اند.