7است. هر يك از اين عوالم آثارى دارد كه در انسان ظاهر مى‌شود؛ پس جامع‌ترين موجودات و مخلوقات، انسان است كه هر سه مرتبه و مرحله را با هم دارد. به همين دليل گفته مى‌شود كه انسان داراى «حقيقت جمعى» است؛ يعنى جامع بين «طبيعت» ، «مثال» و «عقل» است.
تمام اين سه مرحله را انسان با يك نفس واجد است و با اينكه واحد است، اين سه مرتبه را دارد. عالم وجود هم داراى سه مرتبه است؛ «مرتبۀ طبيعت» كه همين عالم ماده است و «مرتبۀ مثال» و «مرتبۀ عقل» ؛ پس مرتبه‌اى كه انسان واجد آن است، با عالم خارج يكى است. از همين رو است كه انسان را «عالم صغير» و جهان را «انسان كبير» ناميده‌اند.
پس هم انسان و هم عالم، داراى سه مرتبه‌اند. البته موجودات عالم، خود داراى طبقات فراوانى هستند ولى بهطور كلى مى‌توان تمام اين مراتب را در سه مرتبه جمع كرد كه همۀ آنها در انسان موجود است.
انسان مى‌تواند از مرتبۀ طبيعت به مرتبۀ مثال راه يابد. در ابتدا به انسان فقط «مرتبۀ طبيعت» داده شد و بعد - با حفظ طبيعت - وارد «مرتبۀ مثال» شد و بعد - با حفظ مراتب مادون - به او اجازۀ ورود به «مرتبۀ عقل» داده شد، با اين تأكيد كه اگر وارد مرحلۀ عقل شوى، يكى از سكانداران عالم قدس و حضرت ربوبى مى‌شوى.
رسيدن به مرحلۀ دوم، چندان دشوار نيست ولى رسيدن به مرحلۀ سوم مشكل است وگفته‌اند كه با دو كار مى‌توان به مرحلۀ سوم رسيد؛ يكى «نورانى‌كردن باطن با علم» و دوم با «تجرّد حاصل‌كردن و قطع تعلّق از دنيا به وسيلۀ عمل» . با احراز اين دو ويژگى، انسان به درجه‌اى مى‌رسد كه يكى از سكانداران حضرت الهى مى‌شود و با رسيدن به مرحلۀ عقل، دو مرحلۀ پيشين را نيز درخواهد يافت.
ميان اين سه مرتبه در انسان، جدايى وجود ندارد بلكه با هم رابطه دارند؛ مانند زنجيرى كه با لرزش يك حلقۀ آن، حلقه‌هاى ديگر نيز به حركت در مى‌آيند. اين سه مرتبه در طول يكديگر قرار دارند؛ بهگونه‌اى كه مرتبۀ بالا مى‌تواند تنزل يابد و به مرتبۀ پايين‌تر برسد و دارندۀ مرتبۀ پايين نيز مى‌تواند صعود كرده و به مرتبۀ بالا برسد. در عالم هم آنچه در جهان طبيعت است مى‌تواند ترقى كند و به عالم عقل برسد و آنچه در عالم عقل است، مى‌تواند تنزل يابد و وارد عالم طبيعت شود.
در انسان هم آنچه وارد طبع او شده است، مى‌تواند وارد عالم خيال و عالم عقل او شود؛ همچنين آنچه به مرتبۀ عقل او وارد شده، مى‌تواند به سرحدّ عالم مثال و عالم طبع تنزّل يابد؛ مثلاً يك صفت جسمانى و صورت حسّى، وقتى وارد مرحلۀ پايين (طبع) مى‌شود، پس از طى مراحل كمال،