13

فقه حج

ولايت حج و امارت حجّاج

بررسى تطبيقى نوشتۀ «ماوردى» و «شهيد اول»

سيد جواد ورعي

مقدمه ( طرح بحث)

برخى از فقيهان، به خاطر ويژگى‌ها و خصوصيات مشرب فقهى‌شان، صاحب مكتب و آغازگر يك دوره شمرده شده و تا مدت زيادى فقهاى بعد از خود را تحت تأثير قرار داده‌اند.

شمس الدين محمد بن مكى، معروف به «شهيد اول» از فقيهان به نام جبل عامل، در قرن هشتم هجرى، فقيهى استكه دستكم به نظر بعضى از آشنايان با مكاتب فقهى؛ از جمله فقهاى صاحب مكتب است. ¹كسانى هم كه او را از پيروان مكتب فقهى علاّمه شمرده‌اند، در تكامل و گشوده شدن افق‌هاى جديد، نقش مهمى براى او قائل شده‌اند. ²

شهيد با نگارش آثار فقهى گرانسنگى چون «اللمعۀ الدمشقيه» ، «البيان» ، «الذكرى» ، «الدروس الشرعيه» ، «الفيه» ، «نفليه» و «القواعد و الفوائد» ، آغازگر يك دورۀ جديد فقهى است. برخى از آثار و تأليفات او، در نوع خود، نخستين اثر در تاريخ فقه شيعه به شمار مى‌رود كه پيش از او نمونه‌اى براى آن نمى‌توان يافت. چهار اثر اخير كه از شهيد نام برده شد، از اين قبيل‌اند. از همين رو، برخى از اين نوع تأليفات، پس از وى دنبال شد. او نخستين مؤلف اثرى در «قواعد» است كه حاوى قواعد ادبى، اصولى و فقهى است. «نضد القواعد الفقهيه» كه به وسيلۀ فاضل مقداد، شاگرد برجستۀ شهيد به نگارش درآمد، دنبالۀ همان سبك و نمونۀ كامل‌تر اثر شهيد است. به رغم وجود آثار فقهى فتوايى برجسته‌اى همچون «نهايه» اثر شيخ طوسى و «شرايع الاسلام» اثر محقق حلّى، انتخاب «لمعه» اثر شهيد اول از سوى شهيد ثانى و نگارش شرحى بر آن و بقاى اين اثر نفيس به عنوان متن درسى حوزه‌هاى علميه، به رغم گذشت چندين قرن، نشانۀ عظمت اين متن فقهى و شرح آن است.

به هر تقدير، ويژگى‌هاى مكتب فقهى شهيد و آثار و تأليفات فقهى‌اش، او را در كانون توجهات فقيهان قرار داد و تا يكصدوپنجاه سال مكتب فقهى او تداوم يافت.