67كشتى كثيف بود كه مقدمات محرم شدن از جمله غسل، محال مى‌نمود.

ظهيرالملك در سال 1306 مى‌نويسد: «نجاست است كه از اهل كشتى مى‌بارد، الآن در حال احرامند، چه احرامى! كه بدون ساتر و فوطه و همين طور كشف العوره غسل مى‌نمايند! چه غسلى! ظرف نجس، آب نجس، محل ناپاك، سبحان اللّٰه معركۀ غريبى است!» ¹برخى از كسانى كه مقدس بودند، در آنجا محرم نشده و پس از آمدن به جدّه، بار خود را به مكه فرستادند، خود با «مختصر لوازم و قليل مخارج» به سعديه كه ميقاتگاه يلملم است مى‌رفتند و در آنجا محرم مى‌شدند. ²دشوارى عمدۀ اين راه، معطلى‌هاى فراوانى بود كه مسافران در اين بنادر، چه در رفتن و چه در برگشتن از جدّه مى‌بايست تحمّل كنند تا كشتى از راه برسد. در بسيارى از مواقع، كشتى مملوّ از جمعيت بود و جايى براى راه دادن بقيه زائران نداشت. در اينجا بود كه حاجى مى‌بايست تا ده - پانزده روز ديگر معطل بماند تا كشتى بعدى از راه برسد.

شلوغى كشتى‌ها همراه با نبودن امكانات، به ويژه وسايل تطهير، فرياد زائران را به آسمان مى‌برد و حكايت و خاطره‌اى براى آنان برجاى مى‌گذاشت كه وصف‌ناپذير بود. ³ب: راه جبل

راه مشهور و معروف ديگرى كه زائران ايرانى داشتند، راه جبل - يا نجد - بود كه از طريق عراق به سوى جزيرة العرب حركت مى‌كردند و اين مسير را به سمت مكه ادامه مى‌دادند. در بارۀ اين مسير، دختر فرهاد ميرزا كه به سال 1297 به حج مشرف شده، مطالبى نوشته است.

وى از ايران به عراق؛ يعنى شهرهاى نجف و كربلا رفته و پس از آن به سمت جَبَل حركت مى‌كند. اين كاروان مسير كربلا تا جبل را، از دوم ذى قعده تا شانزدهم همان ماه طى كرده و از آن‌جا كه اين منازل نام معيّنى نداشته، چيزى از اسامى آن منازل ثبت نكرده است:

كاروان در روز شانزدهم وارد جبل شد و طى اين مدت چيزى، بجز خاك زمين و آسمان نديد. در اين مسير «از كربلا تا جبل، ابداً كوهى به نظر نيامد. . .

سه منزل از اين منازل، همه شنزار است» .

اما جبل، منطقۀ كوهستانى بوده و گويا اطراف صحرا، ديوارى كشيده شده بوده