10
حج در كتاب خداوند (4)
محمد علوى مقدم
. . . فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ. . . .
«وقتى كه از عرفات كوچ كرديد، خدا را در مشعر الحرام ياد كنيد.»
نويسندۀ كتاب «لسان التنزيل» نوشته است: 1«الإفاضه» به معناى «به انبوهى بازگرديدن» است. و «فاذا افضتم» ؛ يعنى «چون به انبوهى بازگرديد.»
ابوبكر عتيق سورآبادى هم نوشته است: 2«چون به هم بازگردند از عرافت سوىِ مُزدلفه و آن شبانگاه باشد كه از عرفات به مزدلفه در آيند.»
ابن عربى مى‌نويسد: 3در لغتِ «افاضه» حركتِ سريع است و افزوده است: خداوند در قرآن، وقتِ افاضه و حركتِ دسته جمعى از عرفات را مشخّص نكرده، ليكن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آن را با عملِ خود بيان كرده است و آن حضرت در عرفات: « وَقَفَ حتّى غربت الشمس قليلاً وذهبت الصفرة وغاب القُرص» . 4
بيضاوى در تفسير خود ذيلِ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ نوشته است:
«أفضتُم منْ أفضت الماء إذا صَبّبته بِكَثْرة» بوده است و مفعول فعل «أفضتم» محذوف است و اصل آن «أفضتم أنفسكم» بوده است و در واقع همان مفهومِ انبوهى و فراوانى و لبريز شدن از فراوانىِ جمعيت را بيان كرده است.