22هجرى تأليف شده، نوشته شده است: ¹در اين آيه، صفا و مروه نام دو كوه معروف است در مكّه كه در دو طرف مَسْعىٰ واقع شده و براى همين است كه الف و لام بر آنها، در آمده است.

«شعائر الله» ؛ يعنى هر نشانه‌اى كه وسيلۀ قرب به خدا باشد، از دعا و نماز و ذبيحه.

مشاعر الحج؛ يعنى مَعالِمِه الطّاهرة للحواسّ ويقال: شعائر الحج، شعائر همان مناسك است.

كلمۀ «جُناح» از «جَنَحَ» : إِذا مالَ عَن القَصْدِ المستقيم.

در جاهليّت به احترام دو بُت «اَساف» كه در صفا قرار داده شده بود و بت «نائله» كه در مروه گذاشته شده بود، ميان صفا و مروه، سعى به‌جا مى‌آوردند و دور آن دو بت مى‌گشتند و چون اسلام بت‌ها را شكست، مسلمانان از سعى ميان صفا و مروه سر باز زدند و آن را كار نادرست و ناخوشايندى پنداشتند، اين آيه، نازل شد و به آنان اجازه داد كه ميان صفا و مروه سعى انجام شود و اعلام شد كه اين دو، از شعائراللّٰه است؛ گو اين كه در جاهليّت از شعائر جاهلى بوده است. ²اسماعيل بن كثير دمشقى (متوفاى سال 774 ه‍. ق.) در تفسير خود، در ذيل آيۀ مزبور، نوشته است: ³از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نقل شده: «. . . فليس لِأَحَدٍ أَنْ يَدَعَ الطَّواف بِهِما»

و نيز نوشته است كه رسول خدا گفته‌است:

«اِبْدَأ بما بَدَأَاللّهُ به» يا

«اِبْدَؤوا بما بدأاللّٰه به» . ⁴

و افزوده است كه اين سعى، رمزى است از رفت و آمد هاجر ميان صفا و مروه براى يافتن آب جهت فرزندش؛ يعنى سعى، تلاش و حركتى است داراى هدف. ⁵ابي سعود، محمد بن محمد العمادى (متوفّاى سال 951 ه‍. ق.) در تفسير خود، ذيل بحث از آيه مزبور، نوشته است: ⁶. . . فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً. . .

فعل «يطَّوَّف» از باب تفعّل بوده كه اصل آن «يتطوّف» بوده، «تا» ى منقوط به «طا» ى مؤلّف بَدَل شده و «طاء» در «طاء» ادغام گرديده است.

و علّتِ اين كه از باب «تفعل» آمده، اين است كه طواف‌كننده در طواف خود به تكلّف مى‌افتد و كوشش بى‌اندازه، بايد مبذول دارد و رنج فراوان بايد تحمّل كند. ⁷حرف جرّ «فى»